Республиканың девискээринге агаар-бойдус бо чайын каңдаашкынныг болганындан оът-сигенниң өзүмү арай таарыы үнген. Июль айның ортан үезинде оът-сигенниң өзүмнериниң бедии тайга-таскыл тыртым шөлдерде ортумаа-биле 30–35, шынааларда 12–18 сантиметр дээрзин көдээ ажыл-агый специалистериниң шинчилелдери көргүскен. Ынчангаш мал чеминиң белеткелинче ажыл-агыйлар ниитизи-биле август айның эгезинде кирерин специалистер сүмелээннер. Июль айның 20–25 хүннеринде Тываның девискээринге чагган чаъстарның суу оът-сигенниң өзүлдезинге дөгүм болур, август айның эгезинде оът-сиген ону кезип алыр хире кылдыр өзүп кээринге ынанып болур.
Каа-Хем кожууннуң девискээри черле шыксымаар агаар-бойдустуг, бо чайын аңаа чаъстар ында-хаая чагган болгаш, оът-сигенниң өзүмү ындыг-ла кончуг чавыс эвес болган. Ынчангаш каа-хемчилер сиген белеткелин июль айның баштайгы он хонуктарында эгелээн. Тайга эдээ Сизимниң, Бүрен-Аксының чурттакчы чону хамыктың мурнунда сигенни кезип кирипкеннер. Июль айның 20-ге чедир сизимчилер – 186, Бүрен-Аксы биле Бояровка суурларның ажыл-ишчилери – 65, ниитизи-биле 245 тонна сигенни кезип, сарааттап алганнар. Каа-Хем кожуунда сиген белеткелин хууда мал ажыл-агыйлыг өг-бүлелер идепкейлиг чорудуп турарлар.
Июль айның сөөлгү неделязында Каа-Хем кожууннуң муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгезиниң механизастаттынган бригадазы Ильинка сумузунуң девискээринге сиген белеткелин эгелээр. Бо бригада 800 тонна мал чемин белеткээр планныг. Ильинка сумузунуң девискээринде шөлдерде сигенниң үнгени дең-дески эвес, ындыг-даа болза, сөөлгү хүннерде чагган чаъстар соонда оът-сиген улам четчип өзер, механизастаттынган бригада планны чайлыг күүседиптеринге идегел бар.
Бии-Хем кожууннуң мал ажыл-агыйлыг чурттакчы чону база сиген белеткелинче июль айның сөөлгү он хүннеринде кирген. Эң ылаңгыя хууда мал-маганныг кижилер, арат ажыл-агыйлар мал чеминиң белеткелин хүнден хүнче шапкынчыдып турар. Чижээлээрге, В.К. Нурсаттың тараачын арат ажыл-агыйы бо хүннерге чедир 200 тонна ажыг мал чемин белеткеп алган. Ажыл-агыйның сиген кезер, бөлер, тырылдыр дүрүп чыыр техникалыг болганы мал чеминиң белеткелин дүрген чорудар арганы берген.
Тайга-сын ажылдыр чыдар ыраккы Тере-Хөл кожуунда мал бажының саны сөөлгү чылдарда көзүлдүр-ле көвүдээн. Амгы үеде Тере-Хөлде ниитизи-биле 5171 баш мыйыстыг бода мал, 6964 баш шээр мал, 1470 чылгы мал, 700 ажыг сарлык болгаш 38 иви бар. Бо хире хөй малды 2022–2023 чылдарның кыжында хүр-менди азыраарынга 3800 тонна ажыг сиген-ширбиил херек. Тере-Хөлде 2000 гектар сиген шөлүнден ону ажаап алырын планнаан. Бо хүннерде сиген кезилдези эгелээн. Мал чеминиң белеткелинче тере-хөлчүлер август айның эгезинде дигии-биле киреринге шыңгыы белеткенип турарлар.
Республиканың кожууннарында аңгы-аңгы хевирлерниң көдээ ажыл-агыйлары мал чеминиң белеткелинче соңнуг-мурнуг кирип эгелээн.
Тываның девискээринге агаар-бойдус каңдаашкынныг, оът-сигенниң, тараа аймааның өзүмү таарыы болганы-биле холбаштыр республиканың Көдээ ажыл-агый яамызында мал чеминиң белеткелиниң штавын тургускан. Бо штаб мал чеминиң белеткелин углап баштаар ужурлуг.
Республиканың бүгү хевирлерниң көдээ ажыл-агыйларында бар 303080 баш малды 2022 – 2023 чылдың кыжын хүр ажырарынга 259914 тонна мал чеми херек, ооң 255883 тонназы сиген. Ол дээрге эрткен 2021 чылда белеткээн мал чеминден 3 хуу көвей.
Тывага кончуг каңдаашкынныг чылдарда Убсу-Нур ыйгылаажында, Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа, Тес-Хем кожууннуң Дугай деп черлеринде кулузунну мал чеминге ажыглаары-биле белеткеп турган. Ол арганы ажыглаарынче агаар-бойдустуң каңдаашкыны 2022 чылда ыйыда берген. Кулузунну мал чеми кылдыр белеткээринге организастыг ажылдарны баш бурунгаар чорудуп эгелээн. Оът-сиген элээн эки үнген Каа-Хем кожуунда ниити хемчээли 3600 га алаактар болгаш оймактардан мал чемин өске кожууннарның ажыл-агыйлары белеткеп ап болурун магадылап көрүп турар.
Каңдаашкынның уржуунда өзүмү шоолуг эвес, күске чедир чедиштир баш тыртып шыдавас хире тараалыг шөлдерде тараа аймаандан сенаж салыр апаар чадавас. Баш бурунгаар шинчилээшкиннер-биле алырга, 20 муң га шөлде багай өзүмнүг тараа аймаандан 15,0 муң тонна сенажты салып ап болур.
2022 – 2023 чылдарның кыжында четчир мал чеминиң курлавырын тургузуп алыр дээш, бүгү-ле аргаларны ажыглаарын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы бүдүрүлгелерге болгаш хууда ажыл-агыйлыг чонга саналдап, алаактар, оймактар, өзеннер дээш оът-сиген үнүп турар өске-даа черлерден сиген-ширбиилди белеткеп алырын сүмелеп турар.
Фермер болгаш арат ажыл-агыйларда сигенни кезип, дүрүп боондактаар машина-техника аймаа элээн көвүдээн, оларны мал чеминиң белеткелинге долузу-биле ажыглап ажылдадырынга 465 тонна кывар-чаар материалдар херек. Ону садып алырынга 29 миллион рубль акшаны үндүрүп бээр дөстерин дилеп турар.
Эрткен 2021 чылда база Тывага агаар-бойдус каңдаашкынныг болган. Шынаа черлерге суг болза, оът-сигенниң бедии чүгле 10–15 сантиметр турган. Сиген кезилдезинче кирериниң ниити хуусаазын август айның баштайгы хүннеринче чылдырган, ынчалза-даа оът-сиген шору үнген черлерге мал чемин белеткеп эгелей берген турган. 2021 чылдың июль 24-түң хүнүнде республикага 5511 га шөлде сигенни кескен, 4622 газында сигенни бөлген, планның 2,9 хуузун күүседипкен турган.
2022 чылда агаар-бойдустуң болгаш мал чеминиң белеткелинде байдал колдуунда эрткен 2021 чылда ышкаш. Бир эвес август айда частаар, күс узун, мал чеминиң белеткелин күжениишкинниг болгаш бедик организастыг чорудар болза, четчир хемчээлдиг мал чемин белеткеп алыр арга бар деп болур.
Сиген шөлдеринде баштайгы сарааттарның бедип келгени – аңаа идегел.
Шаңгыр-оол Моңгуш.