УЛУГ-ХЕМ КОЖУУННУҢ ТӨПЧҮТКЕН НОМ САҢЫНЫҢ 45 ЧЫЛ ОЮНГА
Улуг-Хем кожууннуң төпчүткен ном саңының хөгжүлдези, келир үези дээш бүгү күжүн берген күш-ажылчы маадырларның бирээзи – Светлана Донгаковна Сувак.
1959 чылдың март 24-те Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажы суурга Донгак Болдургаевич биле Седип-оол Кыргысовна Бадарчылар чеди ажы-төлүнүң беш дугаары болуп төрүттүнген кызын Светлана деп адааннар. Светлана бичиизинден тура эрес-кашпагай, чугаакыр, эш-өөрзүрек кыс болуп өзүп келген.
1977 чылда Чааты ортумак школазын дооскаш, Кызылдың садыг училищезиниң 6 айлыг салбырын дооскаш, улаштыр СПТУ-га тракторист-машинист мергежилди база чедип алган. Андрей Тюлюшевич Сувак-биле өг-бүле туткаш, Эйлиг-Хем суурга чурттай бергеннер. Аңаа пекарня эргелекчилеп ажылдай берген. Аныяк келин чоннуң хүндүткелин дораан-на чаалап ап, хөй-ниитиниң ажылынче шымнып кирген.
Алыс боду номга ынак болганындан 1989 чылда Эйлиг-Хем сумузунуң ном саңының библиотекары кылдыр шилчээн. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге чедир ном саңынга эргелекчилеп ажылдаан. Ажылдап чораан чылдарында улуг-даа, бичии-даа кижилерниң номга сонуургалын оттуруп, ном бүрүзүн өг-бүле санай тарадып, шудургу ажылдаан. Ол үеде сумуга ном номчувас кижи чок турган. Эйлиг-Хемниң номчукчу санынга 8–10 ном онаажып турган деп Светлана Донгаковна сактып чугаалаар.
Ном саңының эң идепкейлиг номчукчулары уруглар-ла болгай. Оларның ыыт-шимээнниг дойлуп келирин библиотекарь манап олурар. Уруглар кээрге, белеткеп алганы айтырыг-харыылыг литературлуг оюнун эрттирген соонда, чаа номнар-биле таныштырылга эгелээр. Ооң соонда уруглар боттарының сонуургаан номнарын шилип, бижиттирип алырлар. А улуг номчукчуларга Светлана Донгаковна солун чогаал кежээлерин, оюн-тоглаалыг хемчеглерни эрттирип, оларның хостуг үезин шын ажыглаарынче угланган ажылдарны чорудар турган. Кандыг-бир номнуң дугайында номчулга конференциязы болур деп чарлал азыптарга, ном саңынга кижилер мырыңай сыңышпастай бээр турган. Эйлиг-Хем сумузунуң ном саңы чоннуң культуразының, хостуг үе-шакты эрттирериниң ёзулуг одаа турган. Ол бүгүнү Светлана Донгаковна кызымак ажылының түңнелинде чедип алган.
Светлана Донгаковна хөй ажы-төлдүг ие. Беш ажы-төлүн кады чурттаан эжи-биле төлептиг кижилер кылдыр өстүргеннер. Улуг оглу Мерген ТШО-да киржип чоруур. Оон бичиизи Херел өг-бүлелиг, үш ажы-төлдүг культура шугумунда ажылдап чоруур. Уруу Чодураа база өг-бүлелиг, үш ажы-төлдүг. Чочагай өг-бүлелиг, оглу Чоргаар 6 класс.
Ол хостуг үелеринде аргыттыннар, даараныр, шүлүк бижиир, чечектер олуртуп тарыырынга кончуг ынак. 1989 чылдан эгелеп Эйлиг-Хем сумузунуң херээжен чонун удуртуп-башкарып ажылдаан. 2009 чылдан тура бо хүнге чедир дуржулгалыг хоочун Эйлиг-Хем сумузунуң хоочуннарын удуртуп чоруур. Светлана Сувакты сумунуң чону аажок хүндүлээр. Ном саңы биле хөй-ниити ажылы быжыг харылзаалыг болганындан суурнуң библиотеказы херээжен чоннуң болгаш хоочуннарның чыглыр булуңу апарган.
Кижини ажыл каастаар деп чүве кончуг-ла шын. «Меңээ берге үелерде дузазын каткан чонум, хоочуннарым» – деп, Светлана Донгаковна бо-ла чугаалаар. Ол хоочуннарын «Мээң хоочуннарым, чаптанчыгбайларым» – деп чугаалап олурарын бо-ла дыңнаар мен.
Хөй уругларның иези, хөй-ниитижи, бот-тывынгыр шүлүкчү болгаш езулуг библиотекарь деп атты чаалап алган хоочуннуң буянныг сеткили бүгү кижилерге эң-не үнелиг. Светлана Сувактың шүлүү-биле чүүлүмнү доостум.
Библиотекарь
Библиотекарь кижилерни көөрүмге,
Бир-ле артист, башкы, эмчи, чогаалчы-даа.
Бижип, чуруур шуптузунга дески болур.
Билбес, тутпас ажылы чок кижилер-дир.
Херек өйде сцена үнүп артистээр-даа,
Хелемечи болуп, очулдуруп тайылбырлаар,
Биче чаштар аразынга чаш-даа апаар,
Билиглерже чүглендирер башкы-даа боор.
Кандыг номну номчукчулар хереглээр-дир,
Кайыын-даа бол касканнангаш, дораан тывар,
Дээди эртем чедип аар дээн сургуулга-даа
Дендии дүрген тып бээр кижи – библиотекарь.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА,
Улуг-Хем кожууннуң төп ном саңының методиктиг килдис эргелекчизи.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №39 2024 чылдың май 29
