Бистиң республикада сагыш-сеткилинден ажылынга бердинген, аарыг кижилер дээш кызып, оларны эмнеп алыр дээш бүгү күжүн үндүрүп чоруур эмчилер бары өөрүнчүг.
Оларның бирээзи Онкология диспансериниң хирургия салбырының эргелекчизи Буян Иванович Идам-Сюрюн. Ол Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык сумузунга төрүттүнген. Школа соонда Барнаул хоорайга Алтайның күрүнениң медицина университедин “Эмнээшкин ажыл-агыйы” деп угланыышкын-биле дооскан. Дээди эртемни чедип алгаш, Барыын-Хемчиктиң кожууннар аразының медицина төвүнге 9 чыл дургузунда хирург эмчи болуп ажылдаан. 2008 чылда Красноярскының күрүнениң медицина университединге хирургия талазы-биле ординатураны дооскан. 2011 чылдан тура Онкология диспансериниң хирург-онкологу кылдыр ажылдап чоруур. 2016 чылда “Онкология” талазы-биле билиин бедиткен. 2020 чылдың апрель айдан тура хирургия салбырының эргелекчизинге томуйлаткан.Буян Идам-Сюрюнну бичиизинден тура кырган-ава, кырган-ачазы эмчи болурун чагып, өлген хураганнарның ишти-хырнын кестиргеш, канчап өлгенин тодараттырар турганын ол сактып чугаалаан: “6–7 харлыг турумда, өлген хураганнарны сойдургаш, чүрээ, өдү анаа-дыр бе деп кырган- авам айтырар. Менингиттээн хураганнарның бажының мээзи ириңней берген болур. Холу-буду сынган хураганнарны чаткыыштап турган мен. Куртуй берген хойларны хүлээш, куртун ыяш-биле сүвүргеш, аштааш, креолин азы солидол чаггаш, шарыыр турган”. Хирург эмчи болурунга белеткеп, уйнуунуң ук мергежилге күзелин оттуруп турганы деп ол санаар.
Онколог эмчи болу бергени база анаа эвес. Онколог болурун бодавайн чорза-даа, ук аарыгдан аараан төрелдериниң хилинчектенип чытканын ийи караа-биле көрүп, уё-човуурун кулаа-биле дыңнап турганындан “рак аарыын канчаар эмнепсе экил, хилинчек-човулаңдан канчаар уштуптарыл” деп айтырыгны үргүлчү боданып, ооң харыызын бичиизинден тура-ла дилеп чораан.
“Кызыл-өөжүнге рактааш, аъш-чем чип чадааш, кузар, улуг-хырнынга, аңдарганынга-даа рактаан кижини көрген мен. Аарышкы чидирер эмнерни өй-хемчээлдиг бээр турганындан доозазы чедишпеске дузалавас база болур турган. Амгы үеде безин кызыл-өөште ракты кезери нарын болуп артпышаан. 3–4 кезиишкинниң чүгле бирээзи чедиишкинниг болур” – деп, Буян Идам-Сюрюн чугаалаан.
Онколог эмчиниң чугаалап турары-биле алырга, медицинаның сайзырап турары-биле ук аарыгдан аарааш, амы-тынындан чарлып турар улус база эвээжээн. Рак аарыының эмин тып алыр дээш, эртемденнер ам-даа ажылдап турар. Чылдар эртерге, кезип эмнээр эвес, а эмнер ижиртип, сыкыртып тургаш, эмнеп кааптар апаар чадавас дээрзин Буян Идам-Сюрюн даап бодап турар.
ОНКОЛОГИЯНЫ БОЛДУРБАС ДЭЭШ ...
Онкология аарыгларының тыптыр чылдагааннары янзы-бүрү. Колдуунда шын эвес чемнениринден, тынып турар агаарывыстан, шимчээшкин чок олутпай амыдыралдан ук аарыг тыптып турар дээрзин Буян Идам-Сюрюн демдеглээн.
Рак аарыының тыптырынга хөлүн эрттир чемгир кара шай, дустуг чем улуг салдарны чедирип турар. Ынчангаш шайның чемин, чемниң дузун өйлеп, кандыг-даа чемни чылбай турда ижип, чииринге чаңчыгары чугула. Хөлүн эрттир үстүг-чаглыг эъттен база ойталап, чиир-даа болза, кара эът чигени дээре дээрзин онколог эмчи чугаалаан. Эът аймаан чип тургаш, ногаа аймаан база көвүдедир чиир. Арага-дарыдан ойталап, бодунуң кадыкшылынга аныяандан тура хумагалыг болуру кедилиг.
Республикада онкология аарыгларының аразында өкпениң рагы хөйү-биле таваржып турары илереттинген. Ынчаар аараан улус колдуунда Кызыл хоорайда болгаш ооң чоогунда суурларда. Ооң чылдагааны тынып турар агаарда, хөмүрде база кижилерниң боттарының таакпылап турарында.
Улуг-хырынга тыптыр рак аарыы регионда 2-ги черни ээлеп турар. Ооң чылдагааны шын эвес чемненилгеде. Ылаңгыя изиг, дустуг шай ижерге, кончуг хоралыг. Оон ыңай кургулдайда болгаш шөйүндүде рак база хөйү-биле таваржып турар. Ооң чылдагааны хөй эът чип турарывыста дээрзин эмчи демдеглээн. Хөй эът чигген соонда, ижин-хырынны арыглаары-биле, ногаа аймаан, ылаңгыя капуста, ногаан согунаны чиири чугула. Эътти хөйү-биле чигген соонда, шөйүндүге ол чыдааш, канцероген деп газ ылгалып үнүп эгелээр. Ол рак клеткаларын тывылдырар айыылдыг бүдүмел.
Амгы үеде тыва чоннуң чемненири база ооң мурнундагызынга көөрде, көңгүс өскерилген. “Шаанда тывалар эътти үүжелеп алгаш, декабрьдан февральга чедир чиир, арткан үелерде кат-чимис, тараа, ак чем чиир турган. Амгы үеде чылдың кайы-даа үезинде эът үспес апарганы билдингир. Эътти хөйнү чип-даа турган болза, кадыг ажыл кылып, үргүлчү шимченип чораан. Ынчангаш ижинге канцерогенниң тыптыры болдунмас” – деп, Буян Идам-Сюрюн чугаалаан. Оон аңгыда, эмчи тыва далганны оода айда 1–2 катап чиирин сүмелээн. Ол ижинге багай чүүлдер тургуспас, арыглап кааптар.
Херээжен кижиниң эмиинге тыптыр рак база эвээш эвес таваржып турар. Ооң чылдагааны ижин иштинде чаа боттанып келген төлүн болганчок дүжүртүп турары болур. Херээжен кижиниң организминде эстроген болгаш прогестерон деп гормоннар бар. Ай демдээниң аайы-биле дес-дараалаштыр чогуур үезинде ылгалып үнүп турар. Сааттыг херээжен кижиниң эмии уруг эмзиреринге белеткенип, 9 ай дургузунда бичиилеп өзүп олурар. Кажан уруг дүжүртүптерге, эмигниң чамдык черлери соглу бээр, а чамдыктарынга соолбайн, улаштыр өзүп чоруй баар.
Элээди уругларның ай демдээ эртежик 12 харлыындан эгелеп көстүп келирге база 50 хардан ыңай назылыгларга ай демдээ үргүлчүлеп турда, организмге эстроген көвүдээр. Ынчан база рак аарыы тыптып болур. Эмигге кемдээшкин алганда, мастит соонда арткан сорбу база онкология тыптырының чылдагааны болур. Херээжен кижи хөй үстүг-чаглыг чем чиирге, соя үзүнден кылган соустарны чемге хөйнү ажыглаарга база эмигге рак тыптыр. Хөй-ле аарыглар стресстен тыптыр болганда, эмиг рагы база оларның аразынче кирип турар. Уруг савазынга тыптыр киста, миома, эндометриозту эмнетпеске, ук аарыгның тыптыр айыылы бар.
Хөй-ле херээжен кижилерниң уруг савазынга рактың тыптып турарын онколог эмчи демдеглээн. Кажан эр кижи папилома вирузунуң эдилекчизи болганда, ооң бодунга вирус хора чедирбезе-даа, кады чурттап турары херээжен кижиге ол вирус чыпшына бээр. Папилома вирузундан уруг савазынга эрозия тыптыр. Ону 2–3 чыл дургузунда эмнетпес болза, онкологияже шилчий бээр. Ону болдурбазы-биле, бичии уругларны элээди үезинде папилома вирузунга удур тарыдып алыры чугула. Мусульман чоннуң элээди оолдарының эр органынга кезиишкин кылыры база папилома вирузун болдурбазының бир аргазы болуп турар.
Онкологиядан аарбас деп бодаар болза, кадык амыдырал тудуп, арага, таакпыдан ойталап, шын чемненип, хөй шимченип, үе-шаанда эмчи шинчилгезин эртери чугула. Кадык амыдырал тудуп чорда-даа, өгбелеринде рак аарып чораан кижилер бар болза, салгал дамчып чедип кээп болур. Ынчангаш ада-өгбелеринде ындыг улус бар болза, 40 хар соонда эки хынадып ап чорааны дээре.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №8 2024 чылдың февраль 3