Бичой угбайның төөгүп бергени

ТӨРЕЛ АЙМААМ ТӨӨГҮЗҮ

Бичой биле мен Чаа-Хөлдүң Ак-Туруг чурттуг бис. Иелээ Чаа-Хөлден өске кожуунга чурттап, эдержип чордувус. Ооң ада-иези мээң авамның чоок төрелдери. Бичой Хураган-ооловна Моңгуш ат-сураа чон аразынга алгаан бухгалтер Хураган-оолдуң уруу. Бичой угбай амгы үеде улуг назы-харлыг өгбе, бо 1924 чылда 90 харлаар. Уруу Ольга Шириин, оолдары Валера биле Сергейниң аразында чурттап чоруур.

Бичой Хураган-ооловна экииргек, дузааргак угбай чүве. Кара эмнер-биле аарыглар эмнээрин меңээ айтып бээр чорду. Ол бодун көзер салыр, хуваанактаар кижи мен-даа дигилээр, ынчалза-даа хам эвес мен дээр.

Мээң кырган-авамның (ачамның иезиниң) төөгүзүн 2000 чылдарга чедир билбес чораан мен. Ону Бичой угбайдан дыңнаан мен. Бичой угбайга мээң акым Дадар-оол Чимбииевич Моңгуш (ачамның акызының оглу) чугаалап берген.

Кырган-ававыс Үежаа Чажыновна биле кырган-ачавыс Кенден Кенденович Моңгуштар Сүт-Хөл кожууннуң Чес-Булуң, Чалбак-Хараган чурттуг улус-тур. Кырган-ачам шажынның дээди эртем-билиглиг, улуг сагылдыг лама чораан.

Ол бир катап төлге салырга, революсчу болуушкуннар келир деп барганы төлгеге дүжерге, Баян-Талаже көжүп чорупканнар. Аңаа чурттап турарга, база таарышпас болган. Ол черден Сесеге деп черге көжүп келгеннер. Аңаа төлге салырга, ам-даа ырадыр, Ак-Туруг талазынче көжерге эки кылдыр төлге көргүскен. Ак-Туругга көжүп чеде бээрге, тус черниң эрге-чагыргазы чайлаг, кыштаан, тараа тарыыр, сиген кезип алыр шөлдерни айтып берген. Ак-Туругга элээн чурттап турда, кырган-ачам: “Мен ам чоруур апарган-дыр мен” – дээш, чоруй барган. Ийи чыл эрткенде, билдингени болза, кырган-ачам чок апарган болган. Боду тос ажы-төлдүг кырган-авам, уруунуң уруу Билчин-биле кады он ажы-төлдүг артып калган.

Кырган-авам тараазын тарып, малын азырап, ажы-төлүн өстүрүп келген. Ооң кадыг-бергеге шыдамыын көрүп, “Бо-даа берге кадай-дыр” – деп, кижилер чугаалажып, Ак-Туругнуң чону Үежаа кырган-авамны хүндүлеп, “Берге-Кадай” деп шолалап адай берген.

Бодум билип алганым болза, совет эрге-чагыргага удурланып, Тываны Моолга кадар деп турган Шеми чурттуг Куулар Сумунактың көдүрген тура халыышкынынга кырган-ачам Бай-Кенден киришкеш, отряды чазак шериинге аштырган, кырган-ачам аттырган болган.

Валентина ОЮН (Чүлдүм).

“Шын” №11 2024 чылдың февраль 14