Бистиң этниктиг төөгүвүске чаа үндезин-барымдаа болур.

Бо хүннерде Чөөн-Хемчик кожуунда бодунуң ажылын эгелеп турар Тываның этнография-антропология экспедициязын Тываның күрүне университеди болгаш Мосваның Палеоэтнология шинчилелдериниң төвү организастап тургускан. Экспедицияның даргазы – төөгү эртемнериниң кандидады Елена Валерьевна Айыжы, оралакчызы – биология эртемнериниң кандидады Денис Валерьевич Пежемский. Экспедицияның ажылдакчылары – Кызыл, Москва болгаш Санкт-Петербургтуң янзы-бүрү эртем албан черлеринден этнографтар, филологтар, антропологтар, генетиктер.

Ону тыва чоннуң этнографиязын, антропологиязын база генетиказын шинчилээр сорулгалыг чорудуп турар. Тываларның аңгы-аңгы бөлүктериниң төрел-аймак тургузуун шинчилээринче онза кичээнгейни угландырып турар. Экспедицияның ажылының үезинде чыгдынган түңнелдер чаа эртем деңнелинге Тываның төөгүзүн катап тургузар, тываларның бойдустан чаяаган эрге-байдалын болгаш оларның кадыкшылының байдалын үнелээр арганы бээр. Ажылдарны элээн каш чадаларга чорудар – төөгү, генеалогия база социал-демография дугайында сан-медээлерниң чыылдазы; арын-шырайның даштыкы хевирин болгаш мага-бот шинчилериниң биология-антропология шинчилелдери; генетиктиг харылзааларны болгаш аарыгларны илередип тодарадыры-биле ханның үлегер-майыктарының чыылдазы.
Тываның этнокультуразының база төрел-аймактарның хөй янзылыының комплекстиг характеристиказы ажылдың түңнели болур. Чыгдынган сан-медээлерни тываларның янзы-бүрү этно-девискээр бөлүктериниң дүрзү-шырайын тайылбырлаарынга ажыглаар, а ол ышкаш олар бистиң этниктиг төөгүвүске чаа үндезин-барымдаа болур.
Биология-антропология болгаш генетиктиг шинчилелдерниң программазынче мага-боттуң, баштың база арынның хевирлерин база хемчээлдерин шинчилээри кирип турар, ону тускай херекселдерниң дузазы-биле чорудар; аңгы-аңгы таладан арын-шырайны чурукка тырттырары; типография дозу-будуунуң дузазы-биле адыштарның болгаш салаалар истериниң сан-медээзин чыыры; диш эмчизиниң көрүнчүүнүң дузазы-биле аас иштин шинчиири база диштерниң чук хоолгаларын чыыры.

Үр лабораторлуг ажылдаашкыннар база тускай мергежилдиглерниң тайылбырларын кошкан тестилерни хереглевес амы-хууда түңнелдерни шинчилелдерниң сонуургалдыг киржикчилери саадавайн ап болурлар. Тускай ажылдаашкынның үезинде чыгдынган сан-медээлерни таныттынмас-билдинмес болдурар болгаш оларны чүгле дүүштүрүлге анализтерин чорударынга база улустарны аймак-сөөк аайы-биле ылгап-аңгылаарынга ажыглаар. Тываның этнография-антропология экспедициязының ажылдакчылары кижиниң амы-хууда медээ-дыңнадыгларын камгалаарының дугайында хоойлуну сагып турарлар. Төлевилел шыңгыы эртем шынарлыг болгаш ону баш бурунгаар белеткээр база ол амгы болуушкуннар-биле кандыг-даа холбаа чок.
Бо улуг болгаш чаа үүле-херекке киржиринче бүгү тооомча чок кижилерни чалап тур бис!

А. Хертек белеткээн.