Амгы үеде Тываның көдээ ажыл-агыйында эң-не чымыштыг үе – мал оолдаашкыны кидин түлүк чоруп турар. Малчыннар малдың чаш төлүн онча-менди кадагалап өстүрер дээш, бүгү күжүн үндүрүп ажылдап турар.
Тываның чеди чүзүн малын каастаан база бир ховар дирткен мал – теве. Ол ийи чылда чаңгыс оолдаар. 1940 чылдардан бээр Тывага теве малдың бажы 4 муң ажып турган болза, 1970 чылдардан эгелээш, эде тургустунуушкун чылдарынга чедир тевениң баш саны эвээжезе-эвээжезе, 100 баш четкен. Амгы үеде Тывада 240 ажыг баш теве бар. Оларның чүс ажыы Кызыл кожууннуң “Баян-Кол” МУБ-та. Чогум-на Кызыл кожуунга 1950 чылдардан тевелерни өстүрүп эгелээн. Теве ийи чылда чаңгыс төрүүр болганындан бо малдың баш санын өстүрери нарын болгаш оожум болуп турар чылдагааны ында.
Бо хүннерде Эремаа Эдуардовна, Радий Алексеевич Байкараларның Баян-Колдуң Кызыл-Чыраа деп чазаанда чаа төрүттүнген бодаганнар дешкилежип эгелээн. Дуржулгалыг малчыннар төрүүр тевелерин кажаалап, аңгылап алган. Хүннүң-не оларын хайгаарап, мал оолдаашкынының үезинде чаңгыс-даа бодаган чидирбес дээш, ажылдап турар. Малчын өг-бүлениң херээжен ээзи боду эртеминиң аайы-биле Кызыл кожууннуң поликлиниказында эмчи сестразы болуп ажылдавышаан, бичии-ле хостуг үезинде аалынга келгеш, улуг кадарчы өөнүң ээзинге дузалажып турар.
– Теве хой ышкаш туда кадатка өөренмээн болгаш, бодунуң дужунда одарлап чоруур. Колдуунда өөм ээзи бо малды тудуп турар. Боттарывыс беш чыл бурунгаар Кызыл кожууннуң Баян-Колдан 70 ажыг баш тевени алган бис. Бо хүнде ам 103 кылдыр өзүп келген. Оларның аразында 4 буура бар. Теведен аңгыда, боттарывыстың каш хуу инек, чылгывыс бар. Теве мал ийи чылда чаңгыс төрүүр болгаш, чылда 12–15-ле теве оолдаар. Эдержилгези кыжын, кончуг чыккылама сооктарда эртер. Ол эдержилгези дыка чажыт. Ону көөрү берге. Бис безин көөр дээш, чадап каан бис. Аалга чүгле дус чылгаар дээш келгенде, арны-бажы көвүк, чараазы чаштаар, дүшкүүрлүү кончуг кээр. Улуг азырал-даа хереглевес мал бо. Кызыл дептерже кирген мал болганда, ооң чүгле бажын өстүрер дээш, азырап турар. Ооң эъдин-даа, кежин-даа албас. Чылдың-на чүгле май 1-де дүгүн кыргып ап турар бис – деп, Эремаа Эдуардовна чугаалады.
Шынап-ла, май 1-де Баян-Кол суурнуң чону теве кыргыырда, демнежип чедип кээр. Ынчанмаска, ийи-чаңгыс кижиге бо хире улуг малды кыргыыры берге. Тевени кыргыырда, барык алды шыырак эр кижи шалбадааш, ужургаш, даваннарын хүлүп бээрге, чүгле ынчан кыргыыр. Кажан кыргылда доозулганда, чыглып келген чон аразынга спортчу маргылдаалар база эрткилээр, бир-ле бичии байырлал ышкаш эртер. Кыргылдага киржип келген албан-организациялар аразынга мөөрейни база чарлаар болгаш, хөй дүк кыргаан коллективтерни 1, 2, 3-кү черге чедир шаңнаар чаңчылдыг.
“Бир теведен эки дизе-ле, 7 кил дүктү кыргып ап турар бис. Моолда теве дүгү дыка үнелиг деп билир бис. Бистиң бо кыргып ап турар дүгүвүстү МУБ-че дужаап турар бис. Ону улуг өртекке чедирип алыры амдыызында болдунмайн турар, чиик өртекке хүлээп ап турар. Чоорту черле бо талазы-биле ажыл шуудаар-ла боор деп идегеп турар бис” – деп, Эремаа Байкара немеди.
“Баян-Кол” МУБ-туң директору Эдуард Седип-оолович Чымба бүдүрүлгеде чаа ажылдаан-даа болза, харыысалгазын бедидип, чаа төрүттүнген бодаганнарның ниити байдалын кичээнгейлиг хайгаарап турар:
– Бо хүнде 10 теведен бодаганны алдывыс. Ам-даа немежир боор. Бо чылын 15 баш төрүүр тевени (эңгиннерни) үскеш, кажаалап алганывыс бо. Бо эки көргүзүг болуп турар. Малдың деңгели база эки-дир. Теве малды, ылаңгыя төрүп турар үезинде, мал чеми берип турбаска, хоржок. Бир чылда 20 тоннадан эвээш эвес сигенни белеткээр. Сигенни колдуунда мал оолдаашкыны эгелей бээрге, каап бээр. Өске үеде боттары одарга чоруур болгаш, ажырбас. Бо чылын кыш нарын эрткен-даа болза, мал бажынга чидириг болбаан. Бир дугаар оолдап турар тевелер нарын болуп турар. Шала дошкун-дур. Бодаган төрүттүнүп келгеш, иезиниң эмиин дораан ээп шыдавас. Чүге дээрге мойну узун болгаш чиңге, баш улуг. Чаа төрүттүнген бодаган бажын ууп чадап, элээн чыдар боор. Оон эмзирери база нарын.
Мал оолдаашкынын бо малчыннарывыс каш чыл улай эки көргүзүглүг эртип турар улус. Тевезиниң баш саны өзүп көвүдеп турарын удуртур-баштаар черлер эскерип, шаңнал-макталдыг эки малчыннар санынче киирген. Эрткен чылын Наадым–2022-ниң Чемпиону атка төлептиг болган. Өг-биле шаңнаткан улус.
Малчыннарның акша-шалыңы нарын айтырыгларның бирээзи. Ындыг турбуже, бистиң бо малчыннарывыс мал бажын өстүр азырап турары өөрүнчүг. Теве – ховар малга санадыр болганда, бир теве малдың бажынга 3 муң рубльди чылда чаңгыс удаа күрүне деткимчези берип турар – деп, директор чугаалады.
Шанактаарга, тергелээрге, эптиг, күштүг теве малдың баш санын ам-даа өстүрер сорулганы салган малчыннарга ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызындан деткимчени удаа-дараа көргүзүп турар. Бо чылдың Шагаа уткуштур тевежилерниң аалынга хүн херелинден ажылдаар электри бээр батареяларны салган. Оон аңгыда, тевениң кажаа-хораазын чаартып, эде кылыр дугайында база айтырыгны чугаалажып турар.
/ К. МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #ТываРеспублика #Тыва #Баян_Кол #КөдээАжылагый #Теве #Малоолдаашкыны
