Бойдузувуска таарыштыр

ШАГАА ДУГАЙЫНДА БОДАЛ
Шагаа дээрге чөөн чүк улустарының чыл санаашкыны ёзугаар чаа чылды уткуур байырлалы болгай. Ону эрттирер үезиниң дугайында маргылдаалыг бодалдарны чон интернет четкизинде хѳйү-биле бижип турар. Ынчангаш Шагаа дугайында бодалдарымны илередип кѳрейн.

Тыва кыргыстарның бурунгу ѳгбелери Енисей кыргыстарының чыл санаашкынының дугайында кыдат тѳѳгү бижиктеринде медээлер бар. Кыдаттар биле бурунгу кыргыстарның чылдар санаашкыны аңгы-аңгы. Тѳѳгүчүлерниң бодалдары-биле алырга, аң-мең, мал-маган аттары-биле чылдар санаарын бурунгу кыргыстар баштай чогааткаш, ажыглап эгелээннер. Сѳѳлзүреди кыдаттар боттарының чылдар санаашкынын бурунгу кыргыстарның чылдар санаашкыны-биле солуп алганнар. Дириг амытаннар аттары-биле чылдар санаары Азия чурттарынга нептереп тарай берген.

Кыдаттарның чурту чылыг, час эрте дүжер боорга, олар чылдың эгезин февраль айдан санап турарлар. Бурунгу кыргыстар февраль айны чылдың база частың башкы айы кылдыр санавайн чораан. Чүге дизе кышкы соок ам-даа сулараваан, частың башкы тыныжы билдинмес. Ынчангаш бурунгу кыргыстарга болгаш оларның салгалдары тываларга чылдың болгаш частың башкы айы март болур.

Чылдың башкы айын амгы үеде Шагаа үези деп санап турар бис. Шагаа ийи сѳстен тургустунган. “Шаг” дээрге “үе” дээн, “аа” эгези дээн. Чижээ, сүттүң аазы дээн ышкаш. “Шаг аазы” дээрге шаг эгези дээн.
Бурунгу кыргыстарның чыл санаашкыны-биле алыр болза, башкы ай азы Шагаа айы февральдың сѳѳлгү хонуктарында азы марттың эге хонуктарының кайы-бирээзинде дүшкен турар ужурлуг. Шагаа башкы ай болганда, ону бүдүн ай иштинде байырлаар, чаа чыл-биле байыр чедиржип, аас-кежикти күзеп, чолукшуур.

Аң-мең, мал-маган аттары-биле чылдар санаары Кыдаттан келген деп соора билип, кыдат чыл санаашкыны-биле Тываның агаар-бойдузунга таарышпас февраль айны чылдың болгаш частың башкы айы деп соора тодарадып, Шагааны эрте байырлап эрттирип тура- ры — чон аразында маргыштыг чугааларның үнүп турарының чылдагааны.
Бистиң бурунгу ѳгбелеривис кыдаттарны мурнай аң-мең, мал-маган аттары-биле чылдарны санап, Тываның агаар-бойдузунга таарышкан чылдың башкы айын тодарадып ап турганын барымдаалааш, тывалар чылдың башкы айын, Шагааның болур үезин бойдузувуска таарыштыр доктаадып тургузуп алыр ужурлуг бис.

Шагаа дугайында мээң бодалдарым мындыг-ла-дыр.

Валерий КУУЛАР, Кызылдың уран чүүл колледжизиниң башкызы, культураның алдарлыг ажылдакчызы.

“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10