Тыва бо чылдың март айдан тура коммунал кадыг бок дээш төлевирниң чаа схемазынче шилчээн. Ам бок сөөртүлгези дээш «Россети Сибирь Тываэнерго» акционерлиг ниитилелдиң чаңгыс аай квитанциязы-биле төлээр, ында электри дээш албан төлевир база кирип турар. Дыка хөй кижилер ону албан төлээр деп хүлээп турза-даа, чаартылгага таарзынмайн турарлар база бар.
Шыны херек, ында кандыг-даа чаа чүүл чок деп, Тываның чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Мерген Дагба санап турар. Тарифтер, коэффициентилер, санаашкын аргалары ол-ла хевээр арткан, чүгле чурттакчы чонга эптиг кылдыр база төлевирни чурумчудары-биле «чаңгыс көзенекке» төлээр кылдыр кылган.
«Чогум черле мындыг чүүл шагда турган: чылыг дээш, электри, суг хандырылгазы, чуртталга-коммунал ажыл-агыйы дээш шуптузун чаңгыс черге төлептер турган. Херек кырында ол практикаже катап эглип келдивис. Бо хүнде «Россети Сибирь Тываэнерго» АН биле “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгениң (ТСП) операторлары ону хандырып, ол-ла хереглекчилерге квитанцияларны бижип берип турар. Республикада 17 фронт-офистиг энергетика компаниязынга «чаңгыс көзенек» тыптып кээрге, чүгле төлевир кылыр эвес, дилеглер болгаш хомудалдар-даа киирип болур, чонну хаара тыртар чер апарган. Кижилерге хоорайның бир ужундун өске ужунче чорууру албан эвес. Материал-техниктиг баазазы улуг бүдүрүлгениң хандырылгазы-биле Тываның хоорай, суурларынга арыг-силигни тудары — ол хемчеглерниң түңнел сорулгазы.
Коммунал кадыг бок талазы-биле ажылды күрүнениң эрге-чагыргазы 2018 чылдан тура чорудуп эгелээн, ынчангаш бо хүнде КУБ-туң тургузуу болгаш аргалары ындыг-ла улуг эвес дээрзин демдеглээр апаар. Ол-ла транспорт бүдүрүлгези республиканың кожууннарынче хөмүр-даш сөөртүлгезин база хандырып турар дээрзин сагындырайн.
Ынчап кээрге, бо хүнде шупту хереглекчилерге бок сөөртүлгезин шынарлыг хандырары берге. «ТСП» КУБ санаашкыннарны чорудуп турар. Бир эвес ылап-ла бокту сөөртпейн турар болза, эде санаашкынны кылгаш, санап тыпкан түңнү күш чок болдурар. Эде санаашкыннар, медээлер шүүштүрер дугайында, ооң иштинде бир эвес бажыңда чурттап турар кижи санынга ийи дакпыр төлевир эрте берген азы өске-даа айтырыглар бар болза, Тываэнергонуң офистеринче баар азы «ТСП» КУБ-туң электроннуг почтазынче дорт бижиир» — деп, Мерген Дагба дыңнаткан.
Ам бодунда контейнерлер садып алыр азы тургузар аргазы чок муниципалитеттерге, микрорайоннарга бок чыыр арганы ажыглаар шиитпирни үндүрген: чурттакчы чон богун эптиг болгаш быжыг хаптарга (шоодайларга, бок пакеттеринге, коробкаларга) хаптааш, бөлүп каарга, бок сөөртүр машина администрацияның тургускан графиги езугаар «ТСП»-ниң чөпшээрели-биле чыыр. Бо чылдың июнь 1-ге чедир шупту маршруттарны болгаш графиктерни ажылдап кылган турар ужурлуг. Ону администрацияларның болгаш «ТСП» КУБ-туң интернетте арыннарындан көрүп ап болур.
«Бир эвес сумуларның, микрорайоннарның чурттакчылары боттары бункер тургузар күзелдиг болза, ону чүгле деткиир бис. Чүгле бок чыыр черни база маршрут болгаш бок сөөртүр машинаның кээр графигин дугуржуп алыры-биле муниципалитеттиң администрациязынга дыңнадыр ужурлуг. Бункерни база администрация таварыштыр садып ап болур, ында бистиң харылзажыр дугаарларывыс бар.
База катап сагындырыг: бокту чүгле хөй-ниити контейнерлеринче, бункерлерже төгер. Коммунал кадыг боктарны чүгле регионалдыг оператор сөөртүр эргелиг. Транспорт чедишпейн баар таварылгада кыдыындан сөөртүкчүлер-биле дугуржулга чарып тургаш, шиитпирлеп турар.
Коммунал кадыг боктар хоралыг, оларны бажың девискээринге чыып болбас. «Чүгле мээң девискээримден ыңай» дээн бодал-биле, богун боду үндүр сөөртүп болбас. Ооң түңнелинде хову-шөлдерде, хем-сугларда, Улуг-Хемниң эриин дургаар чайгаар чыылган боктарны көрүп турган болгай бис. Ол дээрге-ле боду үндүр сөөрткен боктарның уржуктары-дыр» — деп, сайыт демдеглээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле 600 бункерни саткан. Оларны эң-не берге черлерде тургускан. Ам тускай техникаларны саткаш, коммунал кадыг боктар сөөртүлгезин чурумчударын уламчылап турар. Аңаа шиитпирлиг рольду кижи бүрүзүнүң тус харыысалгазы ойнаар, тодаргайлаарга хандырылга дээш албан төлээр деп чүүлдү билип алыр.
Улуг Тиилелгениң юбилейлиг чылында Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге тураскааткан төөгүлүг, тураскаалдыг база орнукшуткан черлерин, ооң иштинде тускай шериг операциязының киржикчилериниң хөөрлерин септеп, бок-күзүрүмден аштап-арыглаан.
«Тус черлерниң эрге-чагыргаларындан болгаш чурттакчы чонундан эки идепкейлиг үлегерлер эвээш-тир. Хөй кезиинде оларның соондан бир-ле улус аштап-арыглап кааптар деп бодап чоруур. Демир-дести, хөмүр-даш хүлүн, тудуг богун, эргижирээн эт-севин улус чыггаш, прицептерге чүдүрүп эккелгеш, бункерлерже төптер, подъездилерниң лампочкаларын оорлап кааптар, унитазтарже янзы-бүрү богун киир кааптар боор-дур. Ол хоойлуга удур чүүлдер-дир, ынчангаш харыысалганы чоорту күштелдирип турарывыс ол. Ол ышкаш федералдыг хоойлу-дүрүмнүң негелделери бар: сентябрь айга чедир бок чыыр черлер видео-харылзаа-биле дериттинген турар.
Чаңгыс чер чурттугларымга кыйгырыым: хөй-ниитиниң байлаанга, чоннуң өнчүзүнге хамаарылгавыс, бодувустуу ышкаш болур ужурлуг, чүге дизе бо бистиң хоорайывыс, бистиң республикавыс, бистиң чурттувус ышкажыл» — деп, Мерген Дагба чугаалаан.
А. СОЯН белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22
