Алдын күстүң сөөлгү чылыг хүннери Кызыл хоорайның улуг-биче чурттакчы чонун өөртүп, оларга чай-биле байырлажыр немелде үени сөңнеп турган. Ак-көк дээрде чаңгыс-даа булут көзүлбес. Алдын-сарыг бүрүлер-биле долган сесерликтиң агаарында бир-ле хуулгаазынныг, сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнүнге салдарлыг хөөннер барын кижи бүрүзү эскерип, бот-боттарының аразында хөглүг чугаалажып чорааннар. Сөөлгү чылыг хүннерни ажы-төлү-биле эрттирип алыр дээн ада-иениң «ону садыңар», «мону уруумга алыйн», «маңаа олурарга, өртээ каш болурул?» дээн чижектиг айтырыглары сесерликти долуп турган.
Ынакшаан аныяктар, ажы-төлүн эдерткен ада-ие, агаарлаан кырганнар шуужуп эртип-ле турган. Ол бүгүнүң аразында кижи бүрүзүнүң караанга илдиккен, куспак сыңмас боодал чечек туткан, саң-дорт дурт-сынныг, аянныг кеттинген аныяк оолду көвүрүг аштап турган угбайлар бүдүү шинчилеп көрүп турганнар.
– Мындыг чараш эрни кандыг кыс манадып турар-ла болду, Салбак? – деп, алдан хар чоокшулаан-даа болза, адак-бышкаа чииги аттыг аштакчы угбай шала аныяанче чугааланган.
– Ой, та, угбакым. Шак ажыр манап турарын бодаарга, дыка-ла чараш алдын даңгына боор. Ынча аар боодал чечекти көдүрер дээш, холу шылай берген боор күжүр оолдуң – дээш, аныяк аштакчы демги эрже көрбүшаан, ажылын уламчылай берген.
– Эх, чүү дээрил аан, Салбак… Мен бүгү назынымда бо ашактан чаңгыс хову чечээ безин ап көрбээн мен. Мындыг чараш боодал чечек та кымның холунга баар – деп чугааланмышаан, аштакчы угбай ажылын уламчылай берген.
Минуталар, шактар караңнадыр шуужуп эртип-ле турган, а көвүрүгде аныяк эр ам-даа манаашкында хевээр. Эгеки дөрт шак, эрткен-дүшкен улус кайгап, сагыштаалап, сактыышкыннарын эргип турда, билдиртпейн эрте берген. Кежээкиниң чеди шак чедерге, сесерликтен чон шуужуп үне болган. А демги оол турза-ла турган. Ооң туружундан, шырайындан-на сүрээдеп, девидеп турары илдең.
– Келбезиң ол бе? Таанда-ла келбезиң ол-ла бе... – деп үнү сирилеп, чугааланмышаан, демги оол карманындан таакпызын уштуп кээп, кыпсып алган.
– Фуу, чыдыын!
– Чаш уруглар чанынга таакпылап чүзүл бо оолдуң! – дээн чижектиг алгыларны дыңнап-даа турза, ооң угаан-бодалы хөйнүң килеңинге чагыртыр хире эвес болган. Аныяк оол холунда чечектерин камныы кончуг черге салгаш, таакпызын улай-улай тыртып, долгандыр көргүлеп, сыстып келген карааның чаштарын бүдүү аштап, улуг тынгылап каап турган.
– Эй, уруг, көрем, бо оол ам-даа тур ышкажыл. Чүү кижиниң төлү ирги? Кыстар төнген эвес, ыглап канчаары ол дээр сен? Иези кызып тургаш өстүрүп алырга, кыстар дээш ыглап, оларны хүннү бадыр манап турар чаржынчыын көрем, Салбак. Ооң орнунга авазын өөртүп, аңаа чечээн сунган болза – деп, биеэги-ле аштакчы угбай, ажыл шагы доосту бээрге, чанып бар чыда, оолду көргеш, эжинге чугааланып чораан.
– Хөөкүйнү мону, кижи төлүн. Сандайга бичии дыштанып олураалам, угбай. Могап-шылай бердим – дээш, Салбак бодунуң дыштаныр дээш ап чоруур, чада тудуптар сандайын сала каапкан. Ооң эжи база-ла бодунуң сандайын чанынга чадыпкаш, олуруп алган.
Сесерликтен ажы-төлдүг улус үндүр шуужуп, кежээки аалчылар – аныяктар оларга уткуштур кирип эгелээн. Демги оол ам шуут туттунуп шыдавайн, хире-хире болгаш ишкирнигип ыглап, оон оожургап алгаш, чечээн камныг тудуп, таакпызын бургуратпышаан, улус аразындан бир-ле кижини дилегзинип турган.
А |
штакчылар оолче сагыш човааш, чанарын безин уттуп алган олурганнар. Аай-дедир эртер улус-даа ховартаан. Имиртиңней берген. Сесерлик иштинге чаглактанып хонар дээн бажыңы чок улчумалдар ында-хаая көстүп келгеш, ыжык черлерже кирип турганнар. Боодал чечектиг оол оожургай берип, чаңгыс черинче кандыг-даа сонуургал чок кайгап олурган. Ол-ла хамык улчумалдарның соондан шала хоорук кылаштап чорза-даа, овур-хевиринден көөрге, база-ла бажың чок кижилерден дээредевес, алыр чүве чок кылдыр элей берген, бодунга шала улуг көстүр, куурартыр оңа берген кара өңнүг тоннуг, кызыл-шокар бичии уруглар бөргү кеткен, кышкы идиктерлиг херээжен кижи шагжок кылаштап кел чыткан. Ол ыжыдыр ыглап алган арнында чаштарын чотпушаан, бир-ле чүвени соксаал чок сымыранып-ла чораан.
– Көрем, Салбак, бо уругну. Хөөкүй ыглап чор. Күжүрнүң та чүзү канчап барган де. Мооң мурнунда маңаа хонар улчумалдарның аразынга черле көрбээн-дир мен. Ындыг салымны кижи кымга-даа күзээр боор. Арнын көөрге, чогум арага ишпес-ле хевирлиг, силиин көрем. Та кымның төлү, та кымның иези де, өршээ-өршээ – дээш, демги оолче чөгенип көрген. – Бо уругнуң оглу база-ла бир черде мынчап барган турза хөңнү. Болар ышкаш чүвелер кыстар көрүп алгаш, иезин каяа тоорул – дээш, оолче хыйыртап, улчумал херээженни кээргеп көрген.
Д |
емги оол аштакчының чугаазын дыңнап кааш, улчумал херээженниң идиинден бажынга чедир шинчилей көрүп эгелээн. Аштакчы угбайның чугаазын демги херээжен база дыңнаан. Чылдар дургузунда улус аксын дыңнаваачаңнап эрттирип өөренип каан боду, бо удаада та чүге, тура дүшкеш, бодунуң идик-хевин кактап, эде тырткылаан. Ол шаг чок улуг тынгаш, бөргүн уштуп, салаалары-биле салбарарган чажын эде дырааш, өрүп тура, ону топтап көрүп олурган оолче көре берген.
Ийи кижиниң көрүштери уткужуп кээрге, кайызы-даа көжүй берген чүве дег, аңгадай берген турганнар. Херээжен кижи аңдарылбазын кызып, бөргүн кедип алгаш, багай тонундан так сирбектенипкеш, олура дүжүп, сирилээш үн-биле барык алгырыпкан:
– Ог-лум! Ай-Херел! Сен сен бе?
– Авай... – деп сымырангаш, аныяк оол мынчага дээр камнап, мурнунга салып алган турган боодал чечээн базып эрте берген. Авазынче, ужуп билбес куш оглу ышкаш, ужа-тура халып четкеш, дискек караанда олуруп алган авазын ыы-сыы-биле "авай, авай" деп катап-катап адап, быжыг куспактап турган. Ийи кижиниң ыы-сыызы ээнзирээн сесерликке чаңгыланып турган. Ол бүгүнү көрүп олурган ийи аштакчы авашкыларны кээргеп, олар-биле деңге ыглап олурганнар.
Та кайы хире үе эрткен чүве, ийи кижи шаан төндүр ыглап, салдынарындан корткан чүве дег, катап-катап бот-боттарын чыыра куспактап турганнар. Хенертен оол авазын бодундан адыра идипкеш, хомудал долган үнү-биле дааштыг чугааланган:
– Таанда? Таанда сен сен бе, авай!? Чүге мени ап келбедиң? Мен сени кезээде манап чордум. Көвей чылдар ишти сени дилеп чордум. А сен? Сен мени безин сураглаваан сен! Интернаттан үнген хүнүмден эгелеп барбаан, четпээн черим чок, авай. Алды чыл бурунгаар-ла хоругдалдан, ялаң чүктээш, үнген болдуң. Санап кээримге, ынчан 9-ку классты дооскан турган чордум... Сен оода мени бодап чордуң бе аан, авай? Төрелдериңни эргий кезииримге, сээң сурааң билир кижи чок болур чорду. Дүүн даайың болур ашак сени душ бооп танып кагбаан болза, мен кайын сени тывар деп мен...
Аваның бажы халагар. Оглунуң арнынче безин көөр харыы чок болган. Ол чаңгыс-даа харыы бербээн, бодун агартынарын кызытпаан. Оглу авазының харыызын манап чадап кааш, муңгаргай чугааланган.
– Хүннү бадыр сени манадым. Шылап-могаарым, аштаарым безин уттуп алдым. А сен барык дүн дүжер дей бергенде чедип келдиң. Оода бөгүн озалдавас чүвеңни – дээш, авазы харыы бербеске, боодал чечектерин сактып кээп, оозун алгаш, авазынга сунуп тура, чугаалаан:
– Мени чырык чер кырынга чаяагаш, чеди чыл иштинде эргеледип-чассыдып, меңээ ынак чорааның дээш четтирдим, авай. Ам бо дүнден тура сени уттуптайн. Сени ам сагынмас мен. Сен өске, мен өске. Байырлыг, авай!
Авазы боодал чечектерни уур безин күжү чок ышкаш болган. Ол оглу көзүлбейн баарга чедир ооң соонче көрүп алган олурган...
Ай-Херелдиң хөрек-чүрээн хөй-ле чылдар ишти өйүп чораан хомудалдары, интернатка чурттап тургаш, ажып эрткен бергелери сагыш-сеткилин өйүп, катап сагындырып келген. Төрелдери бо-ла келгилээр оолдар-кыстарның маргыш аразында «сээң төрелдериң бар эвес», «сээң баар чериң бар эвес», «өлүрүкчү аваң сени кажан-даа ап келбес, идегеве-даа», «кымга-даа херээң чок ышкажыл сен», «сен кажан-даа чаагай чем эккелбээн сен, ынчангаш сеңээ төрелдеримниң эккеп берген чаагай чемин бербес мен» деп эрбенниг сөглээн сөстери кулактарынга чаңгыланып, авазынга хомудалы улам күштелип, карактарының чаштары улай-улай бадып турган.
О |
ол сесерлик аксында тургузуп каан чычаанынга олурупкаш, халдып ыңай болган. Ооң сагыжын янзы-бүрү бодалдар дүвүредип турган. Авазы Ай-Херел үш класс турда-ла хоругдаттырган. Оон бээр он ийи чыл эрткен. Оол ынчан бичии турган-даа болза, шупту чүвени угаап, билип турган. Авазы ооң ачазын адып каан. Ону оглу караа-биле көрген. Ынчалза-даа ол дээш авазын кажан-даа буруудатпайн чораан. Ачазы коргунчуг, дерзии, кээргел чок, оглун болгаш өөнүң иштин чылдар ишти эттеп чораан. Ол хүн авазы бир дугаар боону сегирип албаан болза, бо хүнде авазы-даа, боду-даа дириг чорууру чөгенчиг дээрзин Ай-Херел үргүлчү бодап чораан. Авазындан хөй чылдар дургузунда чаңгыс-даа чагаа келбээн. Ол дээш база авазынга черле хомудавайн чораан. Хоругдалда кижиге чагаа чорудары берге болуп чадавас. Канчап-даа кээрге, хоругдалдан хосталган соонда келгеш, биживейн турганының чылдагаанын тайылбырлап бээр-дир ийин деп бодун оожуктуруп чораан.
Алды чыл бурунгаар Ай-Херел авазының бир төрелиниң бажыңын тып чеде берген. Авазының төрел акызы болур ашак эжикти ажыдыпкаш, Ай-Херелди бажыңынче-даа чалаваан.
– Экии! Мээң авам кажан хосталып келир ирги деп айтырар дээш чедип келдим – дээш, Ай-Херел эптиг-чөптүг боорун кызыдып хүлүмзүрээн.
Акызы оолче багайтыр көргеш, хөөн чок харыылаан:
– Хенчениң оглу сен бе? Аваңны каш ай бурунгаар хосталып үнүп келген дивээжик бе. Бээр чүге кээриң ол? Аалчыларлыг тур мен, оол... Ооң соонда чугаалажыр бис – дээш, эжиин хаар дей берген.
– Авам кайда кижил? – дээш, Ай-Херел эжикти хагдынмас кылдыр тудуп алган.
– Та, тояап чор ыйнаан, кым билир боор ону. Бээр каяа кээр деп – дээш, акызы «холуң ап каавыт» деп имнээн. Ай-Херел эжикти салыпкан.
А |
вазы хосталып үнүп келгеш, оглунуң кайдазын билир хирезинде, чедип келбээн. Ол чүүл бичии оолдуң сагыш-сеткилинге хомудалды оттуруп, өжээн-кылыын өөскүдүп турган. Бо хүнге, бо шакка чедир оглу авазын өршээвес деп бодап алгаш чораан.
Ай-Херел авазы-биле ужуражылгазы кандыг болурун хөй-ле катап бодап чораан. Чүге-ле ийик, авазын тып алырга, ол өг-бүлелиг эки чурттап чоруур боор деп бодап чораан. Авазы ону каржы-хажагай сөстер-биле-даа сөглеп болур дээрзинге белен турган. Ынчалза-даа... Бөгүн авазы-биле ужуражылга ооң бодап турганы ышкаш болбаан. Авазының даштыкы овур-хевири, ооң буруузунган арын-шырайы, чаактарын куду агып баткан чаштары оолдуң сагыжындан үнмейн турган.
Авазындан ыраан тудум ооң кылыы чавырлып, дедир эгликсээри дам барган. Канчаар-даа бодап кээрге, ол далажыпкан ышкаш болган. «Мынча хөй чылдар эрткенде, авазын тып алгаш, далаш-биле байырлашкаш чоруптары шын бе?», «Авам чүге озалдап келди?», «Авам чүге ындыг шагжок болду?», «Мындыг дүне канчап чанар кижи боор?», «Акшазы бар ирги бе?» дээн чижектиг айтырыгларны бодунга салып чоруй, сесерликче дедир ээпкен.
***
Аштакчы угбайлар ыглап олурган Хенчени тургускаш, идик-хевин кактап берип, оожургадып турганнар:
– Чежеге дээр олурар сен, дуңмам. Орайтаанын көрбес сен бе. Бис ийи дээрге сээң оглуңну кайгаар дээш, хүнзедир орта кылган ажылывыс-даа чок, чанарын безин уттуп алган болгай бис. Хе-хе – дээш, улгады берген аштакчы кээргенчиг херээженни, бичии-даа болза, хөөн киирер бодаан.
– Бо сугну ижип көрүңерем. Чоп көөрүмге, шаг чогуңар аттыг чоор. Дүрген дузадан кыйгырайн бе? – дээш, Салбак шилде суун Хенчеже сунган.
Хенче сугну тын тынмайн ижипкеш, карааның чажын чоткаш, дыңналыр-дыңналбас кылдыр чугааланган:
– Четтирдим, буяныңар эгилзин! Мен мынаар, теректер аразынга чыдыптайн.
Ы |
ндыг харыы дыңнааш, Салбак ону кээргеп, дузалаар бодаан:
– Такси өртээн төлеп берейн, чурттап турар адрезиңер адап бериңер.
– Баар черим чок кижи-дир мен ийин..
Ону дыңнааш, улгады берген аштакчы угбай кээргеп чугааланган:
– Халап болган чүве-дир аа, дуңмам. Аныяк кижи мындыг чуртталгада канчап келген кижи боор сен? Мен-даа, Салбак-даа сени киирип ап шыдавас бис, улус бажыңында өрээл хөлезилеп чурттап чоруур улус-тур бис ийин.
– Мени кым ажылче алыр боор, херектээн кижини. Аарып база турган мен. Улус коргар боор-дур...
– Оглуңну чоп дилевээн кижи боор сен, уруг? – деп, аштакчы угбай улам сиңниккен.
– Хосталгаже үнүп келгеш-ле, хөрек аарыг улус эмнелгезинге чыдып алган мен. Үзе эмненип алгаш, оглумга чедер деп бодап алган турган мен. Харалаан, аарыг каданнааш турупкан. Өлүг-дириг үнери билдинмес, мындыг кижи чаш оглумче канчап баар мен. Ынчаар-ла эмнелгелер кезип турумда, дөрт чыл эрткен. Экирий берген дээш, үндүр бижиптерге, ажыл тып алгаш, турумчуур черлиг апаргаш, оглумну тып алыр мен деп бодаан күзелим бүтпейн барган. Амга чедир ажыл-даа чок, бажың-даа чок, черлер кезип чоруурум бо.
– Оон ам, уруг? Канчап оглуңну тып алдың? Чүге озалдай бердиң? – дээш, аштакчылар адырлыр хире эвес апарган. Хенче чеже-даа шылап-могаан болза, чааскаан артыксаваан болгаш, айтырыгларга харыылап олурган:
– Дүүн Сукпакка турган кижи-дир мен ийин. Аңаа бир кагдынган тудугга хонуп турдум. Чем дилегзинип, кудумчуга кылаштап чорумда, бир даайым болур кижи таваржып келди. Мени танып кааш, дораан оглумче долгапкан. Оглум дүъште сесерликке ужуражыылы диди. Амыраарым-даа аажок, девидээрим-даа кончуг. Ыяткаш, даайымга мында бир бажыңда чурттап турар мен, акшам бар деп мегелепкен мен. Бо эртен даң бажы адып кээрге-ле, Сукпактан чадаг кылаштап үнүптүм. Автобустаар акша бар эвес, дүъшке чедир маңаа чедип кээр боор мен деп бодааным ол ыйнаан. Харалаан, он шак ажып чорда, орукка эзирик улуска таваржы бердим. Ам арта таныырым улус болган. Бичии дыштанып алыр бодааш, оларның чанынга олурумда, шагдаалар бо келгеш, бисти машиназынче чүдүрүп алгаш барган. Чоокта чаа салыпты ышкажыл. Даайым саазынга оглумнуң дугаарын бижип берген чүве, шагдааларны ынаар долгаптар кылдыр дилээш чадаштым...
– Оглуңга чүге шынын чугаалавадың ынчаш, уруг? Чүге ыыт чок олурар кижи боор сен? – деп, Салбак чемелээн хөөннүг айтырган.
– Буруулуг кижи агартынгаш чоор. Чаш оглум-на эки чурттап чоруур болза, мен ышкаш кадай канчаарыл. Оглумга аартык болур күзелим чок – дээш, Хенче чаагын куду бадып келген чажын чеңи-биле чодуп алган.
Үш кижиде ыыттаар сөс-даа чок. Кижи бүрүзү бодунуң бодалдарынче шымны берген турганнар.
– Ава-а-ай! – дээн үн дыңналган.
Хенче бодалдарга алыскаш, оглунуң чанынга келгенин эскербейн барган. Оглу ооң ууп чадап турган боодал чечээн туткаш, ыыт чокка авазын чедип алгаш, сесерликтен үнүп чоруй барган.
– Экизин көрем, Салбак. Күжүрлер мынчаар тыпчып алыр салымныг болганы ол ыйнаан. Дүн дүшкенин-даа билбес, дыка-ла сонуургак, херекке туралыг кадайлар-дыр бис – деп хөөревишаан, аштакчы угбай эжин эдертипкеш, сесерликтен үнүпкен.
Чойгана САРЫГЛАР.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30