Болчатылыг Бора-Тейде «Чаа сорук»

Губернатор төлевилели

Болчатылыг Бора-Тейде «Чаа сорук»

2020 чылда республикага «Чаа сорук» губернатор төлевилели эгезин салган. Амыдыралының оруундан чандыр базып, чазыг кылгаш, катап шын орук дилеп чоруур, өг-бүлелиг, хөй ажы-төлдүг хамаатыларга социал деткимчени көргүзери-биле, шак бо төлевилелди Тываның Чазааның деңнелинге ажылдап кылган.

Оон бээр Тываның аңгы-аңгы булуңнарында «Чаа сорук» төлевилелиниң киржикчилери көвүдээн.  Ооң-биле чергелештир Тывага малдың баш саны база өзүп эгелээн. Дыка хөй аныяк өг-бүлелер бут кырынга туруп, амыдыралының оруун тыва берген.

Сүт-Хөл кожууннуң Ак-Даш суурунуң девискээрин­де Кызыл-Баары деп чер­де Болчатылыг Бора-Тей­де Шолбан биле Чойгана Сарыг­ларларның аалын­га аалдап четтивис. Олар дөрт оолдуң, бир кыстың ада-иези. Дун кызы Моол чуртунда даштыкы дылдар университединде өөренип турар. Оолдары школачылар.

Сарыгларларның өг-бүле­зи эрткен 2021 чылда 200 шээр малды хүлээнип алгаш, кышты хүр-менди ашканын 200 баштан 200 анай-хураганны алганы херечилеп турар. Малчыннарның чымыштыг ижинге школачы оолдары улуг дуза апарган. Часкы үеде өшкү, чай эгезинде хой кыргылдазын-даа оолдары-биле эмеглежип тургаш, адакталдырып алганнар.

«Кандыг-даа малды шын малдаар болза, өзер боор чүве бо.  Кижи тутпас деп мал черле турбас. Езулуг кадарчы кижи кандыг-даа малдың эвин тып, малдап чоруй баар. Ишти-хөңнүнден малынга ынак, кызымак кижиниң малы өзер деп санаар мен. Уйгу-чыдын чок, мал соондан халаажыравайн кылаштаар болза, ынчан мал өзер. Күрүнеде ажылдап турар ажылдакчы кижи болза, улуг-хүн, чартык-хүн дээш дыштанып ап болур, а малчын кижиниң ижин билир бис. Ол кончуг чымыштыг ажыл» – деп, Шолбан Сарыг­лар хөөреди.

Шолбан миннип кээрге-ле, ада-иези бода мал азырап чораан. Мал аразынга өскен деп болур. Ак-Даш суурнуң девискээринде Кызыл баары деп черге мал азыраар дээш, чериниң документизин кылдырып турда, тус черге ат херек апаарга, Болчатылыг Бора-Тей деп кыштааның адын Шолбан адап алган. «Бо тейниң кырынче үнүп кээрге, болаа чоок-кавының девис­кээри адышта дег кылдыр көстүп кээр боорга, бодумнуң ынчаар адай бергеним ол-дур ийин. Кады-кожаларывыс база бо черни Шолбан ынчаар­ адаан деп билир апарган.  Боттары база Болчатылыг Бора-Тей деп адаар апарганнар» – деп, Шолбан чугаалады.

«Чаа сорук» төлевилелге киришпейн тургаш-ла, бо черге чылгы болгаш бода малын, хоюн оларның өг-бүлези тудуп турган. Ук черге аныяк өг-бүле ниитизи-биле алды дугаар чыл кыштааны бо. Оолдарлыг кижи чылгы малды азыраар хүлээлгелиг. Чүге дээрге эр кижиниң сүлдези чылгы малда деп Шолбан санап чоруур. Оолдарының хей-аъды бедик чорзун деп адазының сеткили ол. Адашкыларның азырааны чылгызының аразында чүгүрүктер база бар.  Кожуун болгаш республика чергелиг улуг чарыштарга чаңгыс эвес удаа эртип, байзаже киир халып чоруур малдарның ээзи.

Кыштагга суг айтырыы бирги черде …

Каяа-даа суг айтырыы бирги черде болгай. Суг чок болза, амыдырал турбас. Мал-даа деңгивес. Болчатылыг Бора-Тейге кыштагны тудуп-даа алгаш, эге дээрезинде кудук чок, хем кыдыындан суглап турганнар. Чоокта чаа кудук кактырып алганы – өг-бүлеге улуг байырлал болган. Барык 87 метрни чер иштинче киир кактырыптарга, суг үнүп келгенин, суг оруу черде таваржы берген болгаш, сугнуң үнери кончуг эки, үзүктел чок болуп турарын Шолбан өөрүшкү-биле хөөреди.

Хем унунче кире бээрге, тараалаң черлер болгаш, часкаар мал одары кызагдап келир. Хемчик унунда шөлче малды үндүрерге, суггатчыларның чалын, кулаан үзе баскаш туруп бээр. Ынчангаш кады кожалары-биле чаргы-чаалы кылбас дээш, кыштаанга ол хевээр чазааш, дорт  Хөлчүктүг  бажынче чайлаглап үне бээр деп малчыннар планнап турар болду.

Оран-савазы тускай

«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» болгаш «Чаа сорук» төлевилелдериниң киржикчилериниң чурттаар оран-савазы колдуу чаңгыс аай.  А Шолбан ажы-төлүнге арттырып бээр кыштаан кылганнай, тускай болгаш шынарлыг кылдыр кылыр деп шиитпирлээш, Ак-Даш сумузунда “Эзирлерниң уязы” деп хүреш залының хевири-биле дөмейлештир тудуп алган.  «Эзирлерниң уязын» боду кылчып, караа-биле көрүп алганын ол чугаалады. Аныяк малчын Шолбанның кылып алган бажыңы, шынап-ла, тус­кай, дөрт ханалыг дөрбелчин эвес, а төгериктей кылган. Чараш оран-савазынче кирип, изиг сүттүг шайын, дүлген эъдин-даа чидивис. Кидис өгде дег, бажыңның ортузунда печка тудуп каан. Долгандыр соңгаларлыг болганындан бажың ишти аажок чырык болду.

Сүт-Хөлде ниитизи-биле 120 муң шээр малдың 75 муңу – төрүүр хой. Бо чылын 80–82 хуу чедир чаш малды камгалап алган.

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелде эки көргүзүглерлиг өг-бүлелерге кудукту болгаш хүн энергиязы-биле ажылдаар электри хандырылгазының айтырыын кожуун чагыргазы шиитпирлежип берип турган. «Чаа сорук» төлевилелиниң киржикчилери хууда улус кылдыр санаттынар. Ынчангаш олар ук айтырыгларны боттары шиитпирлээр ужурлуг. Ийи чыл болгаш малын хүлээдипкеш, арат ажыл-агыйынга тургустунуп алырга, ынчан күрүнеден ук айтырыгларга деткимчени ап болур.

Сүт-Хөлдүң девискээринде 159 кыштагның 42-зи «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», 8-и «Чаа сорук» губернатор төлевилелиниң кыштаглары болуп турар. Амгы үеде 100 ажыг муң шээр мал, 6 муң ажыг чылгы болгаш 80 ажыг сарлыктарны азырап өстүрүп чоруур малчыннар Чечектиг, Хөлчүктүг, Үстүү-Ишкин тайгаларынче чайлаглап үнүп турар.

/ Айдың ОНДАР.

Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.