Сарыг шажында эң-не кол байырлалдарның бирээзи – Будданың төрүттүнген, чырыткы четкен болгаш чер-делегей кырында бүгү чүве мөңге эвес дээрзин бадыткап, арыг оранче чаларап чоруй барган хүнү. Ук байырлалды ай календарының дөрткү айының 15 чаазында демдеглээр. Григориан календарь-биле алырга, ол дээрге май, июнь айлар болур. Ону Сака-Даваа айы деп адаар. Бо чылын байырлалдың чиңгине хүнү июнь 11-де таварышкан. Сака-Даваа айының дургузунда кылдынган буянныг үүле 100 муң катап көвүдээр, а багай үүле база ол хире. Ынчангаш ол үе дургузунда багай чүве кылбайн, эки чүүлдерден хөйнү кылып, буян ажылдап алыр эки үе деп санаттынар.
Сака-Даваа айында бистиң республикага элээн хөй янзы-бүрү хемчеглер болуп эрткен. Будданың 3 дакпыр байырлал хүнүнде, өскээр чугаалаарга июнь 11-де, Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң, Россияның буддистер ассамблеязының, Камбы-лама эргелелиниң, республиканың Культура яамызының удуртулгазы-биле Хороо деп чараш ёзулал болуп эрткен. Республиканың сарыг шажынчы чүдүкчү чону Цеченлинг хүрээзинге чыглып келгеш, Будданың бүгү-ле өөредиглерин бижээн Ганджур болгаш Данджур деп номналдарын баштарының кырынга бедик тудуп алгаш, ук хүрээден тура хоорайның мурнуу чүгүнде Тубтен Шедруб Линг хүрээзинге чедир кылашташкан. Ону Камбы-лама эргелели, ламалар болгаш Тываның үрер хөгжүм оркестри чыылган чонну баштап алгаш чорупкан. Ук ёзулалга киришкен кижилерниң назыны узаар, сактып-бодаан буянныг бодалдары болгаш үүлелери чайгаар бүдер дээрзин сарыг шажынның философиязын хөй-хөй чылдар дургузунда өөренмишаан боттандырып чоруур кижилер демдеглеп турар. Ынчангаш бо ёзулал канчаар-даа аажок улуг арыглаашкын ёзулалы деп санаттынар.
Цеченлинг хүрээзинден чаа хүрээге чедир кылашташканын база бир онзагай демдек дээрзин чүдүкчүлерниң бирээзи Артыш Донгак демдеглээн: “Бистиң республикавыска сарыг шажын бичии-даа болза, буянныг хүрээвис Цеченлингтен эгелээн болгай. Ук хүрээ сарыг шажынның эгезин салган деп санаар мен. Ам бо хүнде шак мындыг улуг хүрээлиг апарганывыс сайзыралдың демдээ-дир. Бичии хүрээден улуг хүрээже базымнар база бир онзагай чүүл деп санаар мен. Бурган башкының өөредии моон-даа соңгаар сайзыразын”.
“Бир эвес орук хүрээге эккелбес болза, ол оруктуң херээ чүл?” деп ханы уткалыг сөстерни лама башкылар тайылбырлап чугаалаан: “Хүрээже орук дээрге идегелдиң, бүзүрелдиң, келир үеже дидим көрүштүң оруу-дур. Кижи кандыг-даа сорулганы чедип алырда, эң-не баштай өөнүң эргинин артап, амыдыралдың узун оруунче үнүптер. Ооң оруу ыдыктыг хүрээге, шын угаан-медерелди, энерел сеткилди айыткан шажын-чүдүлгеге эккээр болза, ол бодун аас-кежиктиг кижи кылдыр санап болур”. Шажын-чүдүлге дээрге кижи төрелгетенниң муң-муң чылдарда өөренип, чүс-чүс чылдар дургузунда сагып, сайзырадып келгени ханы уткалыг ёзу-чаңчылы-дыр.
Найысылал Кызылга Хороо ёзулалы чылдың-на болур чаңчыл апаар дээрзинге чүдүкчүлер идегеп турар. “Шак мындыг ыдыктыг хүнде Хороо ёзулалынга киришкенимге канчаар-даа аажок өөрүп тур мен. Чылдан чылче Будда башкының өөредии сайзыраар, нептерээр-ле болзунам. Бо чылдан тура төрээн Тывавыска, улуг чуртувус Россияга, бүдүн делегейге амыр-тайбың, аас-кежик доктаар-ла болзун! Курай-курай!” – деп, Артыш Донгак чугаалаан.
Сарыг шажынның чүдүкчүлери шак мындыг кайгамчык байырлалге келгенинге канчаар-даа аажок өөрээннер. “Репрессиялар соонда хөй чылдар эрткенде, 1992 чылда, Далай-Лама башкы Тывага кээп чораан. Ооң соонда сарыг шажын бистиң республикавыска сайзырап, чоннуң сүзүү көдүрлүп келгени кончуг эки-дир. Камбы-лама эргелелинге мындыг улуг байырлалды эрттиргени дээш өөрүп четтирдим. Чонувустуң ном-судурну бажының кырынга бедик тудуп алгаш, сүзүктүг кылаштап турарын көргеш өөрүп тур мен” – деп, чүдүкчүлерниң бирээзи Аржаана Коңгу чугаалаан. Сарыг шажын республикага сайзырап турарын йөрээп, ооң философиязын кижи бүрүзү ханы билип, келир үеде чырыткы деңнелин чедерин ол күзээн.
Хороо ёзулалының соонда, Тубтен Шедруб Линг хүрээзинге кылаштажып келгеннер улаштыр “Буддага муң өргүл” деп ыры-хөгжүм фестивалынга база киришкен. Чыылган чон чаа төрүттүнген Будда бурганның овур-хевирин болгаш баштайгы баскан чеди базымнарындан өзүп келген лотос чечектерин көөр аас-кежиктиг болганнар. Ол ышкаш Будданың холун өрү көдүрүп алган чашкы назынында овур-хевирин чуур ёзулалды база кылган.
Ук фестивальга Чырыткылыг Будда башкының төрүттүнген, чырык угаан деңнели четкен, чырык өртемчейден Паринирвана оранынче чорупканынга тураскааткан Үш ыдыктыг болуушкунну демдеглеп, Будддага үш белекти сөңнээн. Бирээде, карак таалалы кылдыр Цеченлинг хүрээзиниң даштынга Тыва Республиканың Чазааның Тимур Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестриниң күүселдези-биле “Цамны” ойнап күүсеткен. Ийиде, Ыдыктыг Буддага төрүттүнүп келгенинге тураскаадып, думчук-биле чыт таалалы болур арыг, чаагай чыттыг айдыс, артышты сөңнээн. Үште, кулак-биле таалал кылдыр Тываның үндезин хөгжүм херекселдериниң оркестриниң күүселдези-биле Россияның буддистериниң ыдык ырызын күүсеткен.
Сака-Даваа – бүгү делегейниң буддистериниң сагыш-сетилинден манаары ыдыктыг айы. Тывага Сака-Давааны күрүне деңнелдиг байырлап эгелээнден бээр 10 чыл болуп турар.
Буддага үш өргүлдү сөңнээн соонда, байырлалдың база бир улуг кезээ “Муң өргүлдүң” улуг мөргүл-судурунче чонну чалаан.
Чыжыргана Саая.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруу.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
