Май 13–14 хүннеринде Москва хоорайга "Яндекс" компаниязының баазазынга улуг шуулган болуп эрткен. Аңаа Россияның үндезин чоннарының дылдарын Яндекс системазынче киирер дугайында айтырыгны ханы сайгарып көрген. ТГШИ-ниң дыл секторунуң аныяк эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Чойган Ондар база хөйге билдингир апарган программист Али Күжүгет Тываны төлээлеп киришкен.
“Яндексче” тыва дылды киирер дугайында ажылды боттандырып эгелээн кижи тыва дылды интернет четкизинче киирер дээш улуг үлүг-хуузун киирип чоруур программист Али Күжүгет дээрзин Чойган Ондар демдеглээн. Ол 2015 чылда “Яндекс” компаниязынга четкеш, тыва дылды Яндексче кииреринге чүү херегин айтырып, чугаалашкан. Боттарының ээлчээнде ооң ажылдакчылары орус дылче очулдурган 1 сая тыва домакты чыып эккээрин дилээн. 2015–2016 чылдарда баштайгы орус-тыва сөстүктү чурагайжытканын билир бис. 2017 чылдан эгелеп Яндекс-очулдурукчуже киирери-биле очулдурар домактарны чыып эгелээн. 2022 чылга чедир 200 муң хире домакты чыгган.
Ынчан ТГШИ-ниң эртем ажылдакчылары директору Вячеслав Март-оолдуң удуртулгазы-биле аңаа немей домактарны чыыр ажылды хүлээнип алганын Чойган Ондар демдеглээн: “Ол чылын мен маңаа чаа ажылдап келген турган мен. Домактар чыылдазының түңнелинде 2024 чылдың эгезинге чедир немей 200 муң домакты чыгдывыс. Амгы үеде ниитизи-биле 400 муң домак чыгдынган. Кажан Али Күжүгет Яндекске барып чорда, 1 сая домак херек деп турган болза, амгы үеде оода 100 муңну эккээрин дыңнаткан. Аңаа даянып Яндекс-очулдурукчуже тыва дылды киириптерин чөпшээрешкен”.
Амгы үеде Россияның националдар ажыл-агыйының талазы-биле федералдыг агентилели бо талазы-биле ажылчын бөлүк тургускаш, баштайгы үеде 15 регионну чалаан турган. Амгы үеде ооң киржикчилери 18 чедир өскен. Чамдык регионнарда элээн каш дылдар бар. Ынчангаш 20 ажыг дылдарны Яндекс-очулдурукчуже киирер ажылдар чоруп турар.
Оларның аразындан 2023 чылдың декабрь айда Осетия бир дугаарында боттарының 100 муң домаан очулдургаш, киирген. Яндекс-очулдурукчуже киирер ажылдар барык 6 ай дургузунда үргүлчүлээр. Осетиннер боттарының дылын бо чылдың июнь–июль айларда очулдурукчуже кире бээрин четтикпейн манап турарлар. Бистиң республиканың эртемденнериниң, очулдурукчуларының ачызында ук ажыл 2 дугаар черде чоруп турары өөрүнчүг.
Националдар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң болгаш Яндекс компаниязының эрттиргени конференциязынга Чойган Ондар биле Али Күжүгет баргаш, орус дылче очулдурган 200 муң тыва домакты дамчыдып берген. Компанияның төлээлери осетин дылды ажылдап доозупкаш-ла, тыва дылды Яндекс-очулдурукчуже киирер ажылды эгелээрин дыңнаткан. Компанияның хүлээп алганы 200 домакка даянгаш, тыва дылды Яндекс-очулдурукчуже киирип турар аразында, немей чыгдынган 200 муң домактың очулгазын хынаар ажылдарны сентябрь айга чедир кылып доозар сорулганы салганын аныяк эртемден Чойган Ондар дыңнаткан: “Ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн демдеглеп турувуста, дылывыс Яндекс-очулдурукчуже кире берген болза деп күзеливисти компанияның төлээлеринге конференция үезинде дыңнаттывыс. Ынчангаш ниитизи-биле 400 муң домакка даянып, элээн шынарлыг очулдурукчу үнүп келиринге идегеп турар бис.
Ынчалза-даа ооң-биле кызыгаарланмайн, 1 сая чедир чыыр болзувусса эки. Акшаландырыышкын айтырыы ажык болуп артса-даа, төлевилелди дөмей-ле кандыг-даа аргаларын көрүп тургаш уламчылаар бис. Чүге дээрге биске чаңгыс аай шынарлыг очулдурукчу херек”.
Яндекс-очулдурукчунуң хереглеттинип турарының чылдагааннарын база ол немей тайылбырлады: “Эрткен чылын республикада бар албан черлериниң сайтыларын шинчилеп көөрүвүске, “Шын” солундан аңгыда, арыг тыва дылда чоруп турар сайт чок болган. Чазактың медээлериниң чүгле 49 хуузу тыва дылче очулдуртунуп турар. Яндекс-очулдурукчунуң дузазы-биле 100 хуу болурун чедип алыр сорулгавыс бар. Бо ажыл республиканың шүүгү-даа черлеринге, Чазактың болгаш өске-даа албан черлеринге очулга ажылын дүрген болгаш шынарлыг кылырынга кончуг ажыктыг болур. Ынчан интернет четкизинге тыва дылда бижээн чүүлдер көвүдеп, албан черлериниң сайтылары-даа тыва дылче очулгалыг апаарынга идегел улуг”.
Орус дылдан тыва дылче очулга кылырга хөй үе негеттинер. Яндекс-очулдурукчу дузазы-биле дүрген очулдурупкаш, эде-хере тыртып алырга, үеге-даа камналгалыг болур.
Яндекс-очулдурукчу чүгле очулга ажылын дүргедедиринге эвес, а тыва дыл кырынга видео болгаш аудио материалдарны кылырынга база ажыктыг. Амгы салгалдың интернет четкизинден хөй-ле видеоларны, мультфильмнерни орус болгаш англи дыл кырында көрүп, дыңнап турары билдингир. Кажан оларны тыва дылга база көргүзүп эгелей бээр болза, оларга тыва дылын шиңгээдиринге дөгүм болур.
Яндекс-очулдурукчуну кылып дооскан соонда, тыва дылды чугаалап, танып турар технологиялар дузазы-биле видеоларны тыва дылче очулдуруп турар апаарын чедип алыр сорулганы база салган.
“Чаңгыс-ла кнопканы базыпкаш, орус дылда видеону тыва дылга дыңнап турар аргалыг апаар бис” – деп, Чойган Ондар чугаалаан.
Шак ындыг технологиялар Яндексте бар. Амгы үеде кыдат, англи, испан, япон дээш оон-даа өске дылдарны орус дылче очулдуруп турар. Чүгле орус дылче эвес, а татар, башкир, саха, марий дылдарже очулдурар аргалыг апаар чадавас. Тыва дыл база оон чыда калбас дээрзин Чойган Ондар даап бодап турар.
Конференция үезинде Россияның чоннарының дылдарын шупту талазы-биле очулдурар ажылды чорудуп турарын чугаалаан. Аңаа чүгле дыл эдилекчилериниң боттарының чыгган материалдары, баазалары, орус дылче очулдурган чергелешкек домактары херек.
Яндекс-очулдурукчунуң эки ажылдаарынга тыва дыл кырында сөзүглелдер чыындызындан аңгыда, ТывКУ-нуң грантылар акшазы-биле чыгган тыва дылдың электроннуг корпузунуң сөзүглелдери, Валерий Алдын-ооловичиниң чыып каан 5 сая сөстүг корпузу база чугула херек дээрзин Чойган Ондар демдеглээн.
“Бо ажылга улуг үлүг-хуузун киирген кижилерге, албан черлеринге, үргүлчү аай-дедир орук өртээн төлеп берип, бисти чорудуп турар Националдар херектериниң талазы-биле агентилелге, ажылды удуртуп турар Вячеслав Март-оолга четтиргенивис илереттивис” – деп, ол чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
Аңгыр КҮЖҮГЕТТИҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22
