Кижи төрелгетенниң муң-муң чылдар дургузунда шиитпирлеп турары “адалар болгаш ажы-төл” айтырыы амгы үеде чидии-биле тургустунуп турар.
Улугну улуг, бичиини бичии деп хүндүлээр чаңчылывыс чидирер болзувусса, келир үевис чок бооп, салгалдарның харылзаазы үстүр.
Тыва чоннуң чүс-чүс чылдарны өттүр салгалдан салгалче дамчыдып чорааны чаңчылдарын утпайн, сагыш-сеткиливис, угаан-медереливисти ол талазы-биле ханы сайзырадыр болза эки деп бодаар мен.
Шаанда эр кижи дөртен харлапкан соонда, сүт арагазын амзап болур, а херээжен кижи бүгү назынында арага амзавас, хоруглуг турган.
Ам чүге-ле арага-дарыже ынча дыка дүлдүнүп чоруур улус боор бис. Угаанывыс баксырап, сүлдевис кудулааны ол ирги бе? Чүге-ле аныяк-өскен колдуу-ла белен, чиик амыдыралче сундугар ирги? Чеже өлүржүр-чидиржир, чеже “улуг аалдар” ээлээр бис?
Тыва эр кижиниң өг-бүле мурнунга харыысалгазы кудулаан, херээжен кижиниң сузу база бастынып, арага-дарыны өй чокка чооглап, аксы-дылы ойда-кайда, сагыш-сеткили адааргал-биле долган турда, ажы-төлге буян-кежик кайыын келирил?
Шынап-ла, өг-бүлениң эр ээлериниң хей-аъды сөөлгү чылдарда аажок кудулаан. Эр кижилерни хүндүлээр туржук, харын-даа деткивес, куду базарын оралдажыр херээжен кижилерниң бары чажыт эвес. Кем-херек үүлгеткен, кадайындан, ажы-төлүнден чарылган, анаа-ла хоорай, суур кезип, кудумчуларда ажыл-агый чогунга муңгарап кударааш, арагалап, хоозун хүннер эрттирип базып чоргулаарлар. Ындыгларның бары кымга-даа билдингир. Амыдыралдың аагын угбайн, ындыг байдалдарга чурттап чорааш, амы-тынынга четтинген, арагадан хораннанган азы кандыг-ла-бир айыыл-халапка таварышкаш мөчээн хып дээн чалыы назынында кижилер база бар болгай. Моон алгаш көөрге, амгы үеде бистиң чонувустуң угаан-медерел, сагыш-сеткил талазы-биле ядарап турарында ирги бе деп бодаар кижи-дир мен.
Чеже-даа амыдырап-чурттаары арай бергедеп, акша-даа, ажыл-даа чок болу берзе, кижи амытан багай талаже чүткүвес, моондактарны канчап-даа тургаш ажып эртип, чүгле салдынмазы, дүжүп бербези, быжыг туруштуг болуру чугула.
Кижи бүрүзү бодунуң чуртталгазының, ал-бодунуң угаан-медерелиниң ээзи, дарганы болганда, ёзулуг кижи болуп шыдаар, аңаа мен бүзүреп, кижилерге чүгле экини күзээр-дир мен.
Ону канчаар, канчап чедип алырыл?
Бирээде, кижи бүрүзү чараш, арыг-силиг, арыг-чаагай чурттаар сорулгалыг болур ужурлуг.
Ийиде, кижиге чогаадыкчы ёзу-биле сайзыраарынга хосталга херек.
Үште, тура-соруктуг, чалгаа болбас. Чалгаа эвес, кежээ, ак сеткилдиг болза, бодун дарганнап, боду эки херекти кылып шыдаар, ылап угаан-медерелдиг, сорулгалыг, шиитпирлиг, ёзулуг хайныышкынныг, үргүлчү эки херектерже чүткүп, кылып чоруур кижи ёзулуг кижи болуп артып калыр.
Ёзулуг кижи шын орук-биле чоруп, бодунга шыңгыы негелделиг болуру чугула.
Аныяк-өскен, аныяктар! Күш-ажылга хандыкшылдыг, эрес-кежээ, быжыг туруштуг, шиитпирлиг, чоргаар чоруңар!
Светлана ЛАПЧАА, күш-ажылдың хоочуну.
Бии-Хем кожуун, Туран.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26