Луганск биле Донецк республикаларның девискээринде тускай шериг операциязында Тываның тос кожуунундан арга-дуржулгалыг эки турачылар киржип турар. Амыдыралчы дуржулга кирген, шериг албан-хүлээлгени бодунуң кежинге эрткен, көвей кезии дайынчы хөделиишкиннер хоочуннары кылдыр санаттынар тыва адалар боттарының оолдары ышкаш аныяк-чалыы солдат оолдар-биле эгин-кожа украин нацизмге удур демисежири-биле эки турачылар болу бергеннер.
Баштайгы чораан тыва эки турачыларның бирээзи – Владислав Даңзы-Белек. Ол 1979 чылда ада-иезиниң дөрт ажы-төлүнүң дун оглу болуп, Ак-Довурак хоорайга төрүттүнген-даа болза, ооң чашкы шаа Кызыл хоорайга эрткен. Школа соонда Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң экономика салбырын дооскаш, шериг албан-хүлээлгезин 1997–1998 чылдарда Иркутск облазынга эрттирген.
Владислав Владимирович өөнүң ишти Любовь Сергеевна-биле ийи кыстыг, чаңгыс оолдуг. Улуг кызы 22 харлыг. Москвага маркетолог мергежил чедип алгаш, ол-ла хоорайда эртеминиң аайы-биле ажылдап чоруур. Ажы-төлүнүң эң-не хеймери 2-ги класста өөренип турар. Владислав – хөй ажы-төлдүг ада. Тайбың үеде ажы-төлүн азыраар дээш, амыдырал дээш хууда сайгарлыкчыларга аңгы-аңгы ажылдар кылып ажылдап чораан.
– Владислав Владимирович, тускай шериг операциязынга киржир деп шиитпирни канчап дидими-биле хүлээп алдыңар?
– Кижи амытан чырык чер кырынга чурттап чорааш, чүнү-даа көөр-дүр, көңгүс аныяк 19–20 харлыг оолдарывыс дайынчы хөделиишкиннерге чок болурга, мээң маңаа олурган херээм чүл деп бодай бээр мен. Оларга көөрде, бис шору 40 харны ажыр чурттапкан ышкажыл бис дээш, тускай шериг операциязын чарлаптарга, хөй эштерим-биле, чурт берге байдалда-дыр дээш, сагыжывыс аарып эгелээн. Ынчангаш эки турачылаар деп шиитпирледивис. Тывадан ийи дугаар чоруткан эки турачыларның бирээзи мен. Апрель төнчүзүнде Тывадан 50 оол аъттаныптывыс. Донда Ростов хоорайга чеде бергеш, тускай шериг өөредилгени чеди хире хонук дургузунда эрттивис. Ооң соонда бисти ийи үскеш, ийи аңгы черже чоруткан. Бир бөлүк «Барс 6» ЛУР талазынга штурмнаар отрядка, а артканывыс «Барс 10» деп кезек ДУР-да Новомихайловканың Угледар талазынга турдувус. Ийи ай болганда, чамдыывыс керээзин узадып алган, а бир кезиивис чанып келген.
– Шериг албан-хүлээлгеңерни 90 чылдарда эрткен ышкажыл силер. Эгезинде бергедээшкиннер турган боор аа?
– Ийе, ажыы-биле чугаалаар болза, 20 ажыг чыл дургузунда ок-чепсек-даа холга тударын уткан турган мен. Таптыг өөренир үе база чок, бичии өөреткеш-ле, ийи тарадыр чорудупкан. «Барс 6»-ның оолдары штурмнап кирип эгелээн. Олар шупту амгы үеге чедир күрүне шаңналдарын алдылар. А 10 дугаар «Барстың» оолдары Новомихайловканың кыдыында Сладкая деп суурже дайзыннарны киирбес дээш, ол кызыгаарны кадарып турган бис.
– Силерниң кадарып турган сууруңарга тайбың чурттакчылар турду бе?
– Дайзыннарның халдап турганы суурларның чурттакчыларын колдуунда-ла көжүрүп каапкан-даа болза, чер чедип албас, улуг назылыг хамаатылар суурларда арткан боор. Олар өлүр-даа болза, чурттап олурар оран-савамга өлүйн деп бодалдыг улус-тур ийин. Сладкая деп суурга улуг назылыг өг-бүле турду. Өөнүң ишти аткылажыышкын үезинде балыглангаш, чок боорга, боттарының хериминиң иштинге тыва оолдар ажааган. Оларны дайын доостурга, чогумчалыг черге орнукшудар.
– Ниитизи-биле ТШО-же каш катап чорааш келдиңер?
– Бир дугаар чорааш, чанып келгеш, элээн үелер эрткенде, баштай кады чораан эжим Орлан Эрес-оолович-биле Грозный хоорайга баргаш, «Ахмат» тускай шериг кезээ-биле 4 ай хуусаага керээ чарып алгаш, ТШО-же аъттаныптывыс.
«Ахмат» тускай шериг кезээ-биле чорупкаш, ДУР-га Светлодар деп хоорай чоогунга турдувус. Миномётчиктер турган бис. Дайын шөлүнге-даа кижи бүрүзүнүң кылыр ажылы аңгы боор. Чамдык бөлүктер шавар халдаашкын кылыр, чамдыызы ырактан адар, чамдыызы минометчик, чамдыызы пушка адар дээш аңгы-аңгы. Кандыг отрядка чеде бээринден, командирлеринден база шериг кижиниң бодундан айыыл чок чоруу кончуг хамааржыр. Баштай миномётчулааш, сөөлүнде пушка-даа адып турдувус.
– «Ахмат» тускай шериг кезээниң дугайында чугаалап бээр силер бе?
– «Ахмат» тускай шериг кезээн Россияның Маадыры Ахмат-Хаджи Кадыров аттыг регионалдыг хөй-ниити фондузу деткип турар. Чечен чон бот-боттарынга дыка дузалажыр, хөлчок демниг чон чорду. Ук шериг кезээниң материалдыг хандырылгазын кончуг эки деп санап болур. Чогум ок-чепсек талазы-биле кайы-даа кезектиң дөмей боор. Хандырылга деңге чоруп турар.
– Тывадан барган гуманитарлыг дуза чамдык черлерге четпейн барган-даа боор дижир. Ол шын бе?
– Гуманитарлыг дузаны чаңгыс черге олуруп алгаш, тайбың үеде дег, таваар чедиштир үлеп олурар харык чок. Дайын шөлүнге кандыг-даа байдал тургустунуп кээп болур, ажырбас. Мээң командирим Орлан Эрес-оолович дыка шынчы, кижи бүрүзүнче кичээнгейни салыр, кезээнде шериг эштерин оолдары ышкаш карактаар кижи. Гуманитарлыг дуза кээрге-ле, бир-ле дугаарында мурнунда шавар халдаашкында, эң-не берге черде турар оолдарже чорудар.
– Дайзыннарга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Оларның бодалында бодувустуң чуртувус дээш дайылдажып турар бис деп санап турар. А бистиң тала болза, нацизм турбазын дээш, дайылдажып турар болгай.
– Эки турачылап чоруур деп баарыңарга, өөңер ишти, чоок улузуңар канчаар хүлээп алды?
– ТШО эгелээрге, эң-не баштайгы эки турачылар ооң мурнунда Чечен дайынынга киржип чораан оолдар-дыр бис ийин. Дайынга киржип чораан оолдарның сагыш-сеткилинде, чүрээнде патриотчу чоруктуң ора-сомазы арткан боор. А кажан дайын-чаа эгелей бээрге, ынчангы патриотчу чорук катап оттуп келир. Дайынчылар – сеткилинде патриотчу чорук кадагалаттынган оолдар-дыр. Тиилелге дээш чүткүп чоруп орган бис. Тускай шериг операциязы шак мынчаар узай бээр деп кым-даа бодавайн турган. Чечен дайынынга чораан оолдарга безин, амгы үениң дайыны сыр өске дайын болган. Үениң девии-биле өскерлиишкиннер дыка дүрген болуп турар. Баштай чорааш, чанып келгеш, каш ай болгаш, дараазында чеде бээрге безин өскерлиишкиннер, чаартылгалар тыптып келген боор. Бир-ле кижи, бир-ле чаа чүүлдү чогаадыпкан боор-дур. Дайын-чаа үезинде кижилерниң чогаадыкчы талазы база дыка дүрген сайзырап эгелээр чорду.
Кымның-даа чоок кижизи оглу, ашаа, дуңмазы азы акызы дайын чоруур деп барган дээш өөрүвес. Кым-даа болза аңаа чөпшээрешпес. Ынчангаш чорутпас аргаларны дилеп эгелээр. Ынчан чоруткан оолдар төрээн чуртувусту камгалаар дээш, кымның-даа чугаазын дыңнавайн, барган оолдар-дыр бис. Эр кижи шиитпирни кылган соонда, ону өскертири берге.
Тускай шериг операциязынга чоок кижизин чидирбээн өг-бүле-даа артпаан боор оң. Ажы-төлүм чаш болгаш, мээң дайынче чоруп турарымны-даа билбээннер. Улуг уруум студентилеп турган. Студент кижиге ындыг чүүлдү канчап чугаалаар боор, ыыттаваан мен. Дөргүл-төрелге-даа ыыттаан ажыы чок деп санаар мен. Мээң чамдык төрелдерим чүгле кээп турумда билип алган. Чоруур болза, боду чорааш кээр. Дөргүл-төрел дүвүредип турбас болза эки.
– Владимир Владимирович Путин 2025 чылды Ада-чурт камгалакчызының чылы кылдыр чарлаан болгай. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Үениң негелдези-дир, дыка шын деп санаар мен. Бо үеде российжилерге төрээн чуртунга ынакшыл, патриотчу тура-сорук кончуг херек. Чуртту камгалап турар дайынчыларывысты деткиир ужурлуг бис. Олар бисти дээш, тайбың амыдырал дээш амы-тынын харамнанмайн берип турар. Улуг чуртувуска нацизм турбазын дээш, шын дээш туржуп турар оолдар-дыр. Амгы үениң кол патриотчу угланыышкыны ол деп санаар мен.
– Фронтуга бажын салган эш-өөрүңерниң чоок улузу-биле харылзажыр-дыр силер бе?
– Ийе, бот-боттарывысты деткижип, маадырлыы-биле кара черге бажын салган эштеривистиң чоок улузунга дузалажып, шаавыс-биле деткимчени көргүзүп чоруур бис.
– Дайынчы кижиниң бодалын чүү иштеп чоруурул?
– Бодумга хамаарыштыр чугаалаптайн, чаңгыс-ла улуг күзелим – тускай шериг операциязының дүрген доостуру. Бир оттуп кээримге, дайын доозулган деп чарлай берген болза деп бодаар мен.
– Дайынчыларның ада-иелеринге, алган эштеринге, ажы-төлүнге чүнү чугаалаксаар-дыр силер?
– Шериг хүлээлгезин күүседип чоруур оолдарга эң-не кол чүүл – быжыг, бүзүрелдиг тыл. Аал-оранындан өөрүнчүг медээлер кээп-ле турар болза, олар чайгаар-ла сергек угаан-биле дайылдажыр. Бажыңында ажы-төлү-ле тодуг-догаа, чылыг черде болза, оларга дайынчы хүлээлгезин күүседири берге эвес. Бир эвес аал-оранында ажы-төлү, ада-иези, алган эжи эки эвес, бир-ле шаптараазынга алзып турар болза, дайынчыларның сагыш-сеткили саарзыкталыр, хол-буду тудунгур эвес апаар.
– ТШО-нуң киржикчизинге көрдүнген чиигелделер ап тур силер бе?
– Ажы-төлүвүс эрткен чылын Чаа чылдың шивизинче барып турду. Назы-харым шору апарган, чуртталганы элээн көрүпкен болгаш, амыдыралга чугула херек чүүлдерим доозазы бар боорга, менден өске дуза хереглеп чоруур улус алзын дээш күрүнеден чүве алырын кордавас, чем эревес-тир мен.
Бо чырык чер кырынга чурттап чорааш, алыр дээш эвес, а бээр дээш чурттаар болза эки деп бодаар мен. Болдунар шаа-биле кижилерге дуза кадыксаар мен. Чырык чер кырынга кижи кылдыр төрүттүнүп келгенимге, сеткилимден өөрүп чоруур мен. Ынчангаш төрүттүнген хүнүмде белек-селек берипки дег кижилерни эвес, а дуза хереглеп чоруур кижилерни шайладыр мен. Бир чылын шай хайындырып алгаш, далган быжырып алгаш, кудумчуда чурттаар оран-савазы чок, улчумалдарны-даа чемгердим, бир катап өскүстер бажыңынга чаагай аъш-чем-даа чедирген мен. Приютта турар чаш ажы-төлге чигирзиг аъш-чем садып алгаш, төрүттүнген хүнүмнү аңаа эрттиреринге ынак мен. Бир чылын Улуг-Хемниң эриин дургаар бок-даа чыып турдум. Буянныг үүле кылыры – меңээ белек-тир.
ТШО соонда, буянныг үүле кылырын бодаар апарган мен. Кижиниң амы-тыны карак чивеш аразында. Чаныңда олурган кижи каш минута эрткенде, өске оранче чоруй барган-даа боор. Ынчангаш бөгүн харын-даа дириг чурттап чоруур-дур мен, харын-даа дайын шөлүнден дириг чанып келдим дээш, чуртталганы үнелээр, аңаа ынак апардым. Бодум амыдыралым-на шуудадып алзымза дээр бодалдарым эстип-хайлы берген.
– Ам чүнү кылыр сорулгалыг силер?
– Сөөлгү чораан шериг кезээм «Ахматта» эштерим оолдар-даа, дуңмаларым-даа бар. Оларга аай-дедир аъш-чем болгаш чугула херек чүүлдер дажыглаар чиик машина херек боорга, ону бүдүрүксеп турар мен.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
