Таңдының, Чаа-Хөлдүң тараажыларында
Апрель айның сөөлгү, майның баштайгы хүннери Тываның тараажыларынга чымыштыг ажыл-иштиң хүннери. Тараа шөлдерин үрезин чаштырарынга май айның баштайгы хүннеринге чедир белеткээш, ооң ортаа үезинде үрезин чаштырылгазын доозар ужурлуг.
Тываның эң тараалаң чери кылдыр Таңды кожууннуң ат-сураа шаандан бээр алгаан. Ол ат-сурагны Бай-Хаактың тараажылары ам-даа бедик тудуп чоруур. Тараа аймаан болбаазырадыры, ооң төнчү продукт далган бүдүрери база элээн сайзыраан. Чижээлээрге, Михаил Санниковтуң ажыл-агыйында далган тырттырар дээрбени тургускан. Борбактап болбаазыраткан минералдыг мал чеминиң цегин база бо чылын ажыглалга киирер.
Михаил Санников, Радик Мунзук, Александр Боровиков болгаш Таңдының өске-даа тараажылары сөөлгү чылдарда багай эвес дүжүттү тарып өстүрүп келгеннер. Олар 2023 чылда база тараа тарып өстүрериниң хемчээлин мурнуку үениинден эвээжетпес деп шиитпирлээннер. Михаил Санников далган тырттырар дээрбелиг болгаш, тараазының шөлүн алгыдып, кызыл-тасты тарып өстүрерин элээн көвүдедир планныг. Чүге дээрге 2022 чылда “Арыг, химия чок продукт” деп экологтуг сертификатты тараажының бүдүрүп үндүрүп турар кызыл-тас далганынга тывыскан. Бүдүрген кызыл-тас далганын бо чылга чедир бирээзи-ле 50 килограмм деңзилиг шоодайларга садыгларга, хлеб быжырар черлерге дужаап, чонга садып турган болза, 2023 чылда 1, 2, 3 килограмм кылдыр хаптарга үүрмектеп садар. Ооң өртээ 1 килограммда 18 рубль. Чараш ылгавыр демдек (логотип) таңмалап парлаан хаптарда далган республиканың чурттакчы чону хөйү-биле садып алыр продуктузу апаарынга тараажы бүзүреп турар.
Александр Боровиков бодунуң арга-дуржулгазын, амгы үеде бар ажыл-агыйжы күш-шыдалын кызыл-тас, мал чеминге ажыглаар тараа культураларын тарып өстүрер деп шиитпирлээн. Клённу хөй эвести тарып өстүрүп, оон үс болбаазырадып бүдүрер планныг. “Клёндан үстү мээң өгбелерим сыскырып ап чораан, ооң үзү дыка эки эм-дом шынарлыг, бодумнуң хууда хереглелимге болгаш эш-өөрүмге бээринге четчир кылдыр бүдүрер мен” – деп, ол чугаалады. Ооң бо сөстерин биргээр догааштырарга, Боровиков клёндан үс бүдүрер ажылды сайзырадыр бодалдыг хевирлиг.
Бай-Хаактың тараажыларының планнары янзы-бүрү болбайн канчаар. Чаңгыс ол-ла продукцияны шупту бүдүрүп туруп бээр болза, тус черниң хереглел рыногу долуп, садып-саарары берге апаар болгай.
Межегей чоогу Оңгар-Ховудан Таңды сынның эдээнге чедир тараа аймаан тарып өстүрүп турар тараажыларның шөлдери үрезин чаштырарынга белен. Чижээлээрге, Радик Мунзуктуң “Дамды” көдээ ажыл-агый кооперативиниң составында 10 тараачын ажыл-агый бар. Оларның тараазының шөлү ниитизи-биле 1176 га. Тараа шөлүнүң чартык кезиинге бо чылын тараа тарывас – “дыштандырып” каан. 400 га тараа шөлүн эрткен күзүн-не бо чазын үрезин чаштырарынга белеткээн. 140 га шөлдү бо чазын болбаазыраткан. 2023 чылда багай эвес дүжүттү ажаап алырынга Радик Семёнович ынанып, оран-таңдыга чалбарып турар.
Тараа аймаан болбаазырадырын Чаа-Хөлдүң тараажылары база хөгжүдүп турарлар. Аяс Бавуунуң тараачын-фермер ажыл-агыйының баазазында далган тырттырар дээрбени тургузуп, бир хонукта 4 тонна эки шынарлыг кызыл-тас далганын бүдүрерин организастаан. Орлан Балчыйның ажыл-агыйында борбактап болбаазыраткан минералдыг мал чеми бүдүрер цехти эптеп тургузуп турар, бо чылын ажыглалга киирер. Ол дээрге кончуг херек ажыл-агый. 2022 – 2023 чылдарның берге кыштаглаашкыны мал чемин бүдүрерин көвүдедири, ооң материал-техниктиг баазазын сайзырадырының эргежок чугулазын көргүскен болгай.
Чаа-Хөл сумунуң тараажыларының тараа шөлдери колдуунда тараалаң Шаңчыда. Геннадий Олчанмайның 600 га шөлү Суглуг-Ойда, Орлан Балчыйның 650 га тараа шөлү Каңмыылыгда, Аяс Бавуунуң 1200 га шөлү Доора-Тейде. Бо чазын Шаңчының өл-шыгы эки, ынчангаш багай эвес дүжүт үнеринге ынаныш бар. Совет үеде, 1960 чылдарда, Шаңчының кур шөлдеринге 1 гадан 60 тонна дүжүттү ажаап турган дугайында медээлер төөгүде бар.
Аяс Бавуунуң тараазының шөлү Чаа-Хөл кожуунда эң улуг – 1200 га. Бир хонукта 4 тонна хире далганны дээрбедеп болур цехтиг фермерге хөй тарааны бедик дүжүттүг кылдыр тарып өстүрери кончуг чугула. Бо чазын тараажының үрезинге хереглели – 240 тонна. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дамчыштыр садып ап турары үрезинниң өртээниң чартыын ол чээли акшазы-биле Аяс Михайлович дуглапкан. Ынчангаш часкы хову ажылдарының чедиишкинниг аргазы тараажыда бар деп болур.
Тараачын-фермер Орлан Балчыйга 130 тонна үрезин херек: 20 тонна кызыл-тас, 30 тонна дүктүг-арбай, 80 тонна сула үрезини. Ону садып алырын Орлан Болатович база Көдээ ажыл-агый яамызы дамчыштыр эрттирген.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының медээлери-биле алырга, бо чазын чаштырарынга херек үрезинни Красноярск край биле Хакас Республиканың ажыл-агыйларындан садып алырын, тараа ажыл-агыйларынга сөөртүп чедирерин яамының удуртулгазы-биле чорудуп турар. Үрезин айтырыы долузу-биле чедиишкинниг шиитпирлеттине бээрге, Таңдының болгаш Чаа-Хөлдүң тараажылары келир күзүн ажаап ап болур бедик дүжүттүң үндезинин тургузуп шыдаар.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3
