Ыраккы ТАР үезинде Чедерге чон кандыг чурумга чагыртып, канчаар дыштанып турганының дугайында 1931 чылдың июль 28-те үнген “Шын” солуннуң 33 дугаарлыг үндүрүлгезинде Чедер хөл дугайында медээде мынчаар бижип турар:
“ ...Чедер хөлге кирерге, үе-мөчү болгаш херээженнер аарыынга дузалыг болур.
Бир чайын ийи аңгы болуп үстүп, аржаанга олурар. Баштайгы аңгы 7 айның 1-ден эгелеп 8 айның 5 чедир, ийигизи 8 – 5-тен 9 айның 10-га чедир.
Беш чеди хонукта орун, аъш-чемниг эмчиледирге, өртек-хөлезини 180 төгерик болган.
Ай санында 100 төгерик шалың алыр үлетпүрчин кежигүнү база ажыл чок араттар болгаш ядыы аңгының тараачын болза кожууннуң чагырга чериниң шынзылга-бижиин барымдаалап, ол өртекти 20 хууга казыыр.
Кадыкшыл камгалаар черден чөпшээрел чок майгын салгаш, хөлге кирип болбас.
Чогуур чөпшээрелди ап, майгын салып, хөлге кирер идегеттер эргежок кадыкты камгалаар черлерге эмчилерге көргүзүп алыр болгаш, аңаа 15 төгерикти хураап алыр.
Чедер санныг чем чок кижилер тус черден белеткээн чемни киоскудан шай база эртенги, кежээки чемни тускай өртек-биле садып алыр. База ынчангаш эмнелгениң янзы-бүрү херекселин бээр.
Чемни киоскуда аржаан суг база бе сүдүнден хымыс ышкаш чүүлдү тускай өртек-биле садар.
Аржаанныг черге кызыл булуң тургузар.
Ол черге янзы-бүрү дыштаныр черлерни тургузар. Чижээлээрге, шыдыраа ойнаар, хөглээр болгаш янзы-бүрү оюннар ойнадыр.
Аржаан чанынга бе хымызы база массаж кылыр черлер тургузар.
Ол аржаанга 2 улуг эмчи үргүлчү турар.
Аай-дедир аарыг тарадыр чорукту кадык камгалаар черге дыңнадыр.
Аржаанче кирер дээн саналдыг кижилер дарый кадык камгалаар черге дыңнадып, орунну эжелээр херектиг.
Ол аржаанга кожуун бүрүзүнден тус бүрү бир-бир кижиниң орнун өртек-төлевир чок үндүрер. Шупту алды орун болур, ында хамааржыр кожууннарның чагырга черлеринден чиңгине ядыыларга тускай шынзылга берип чорудуп, эмчиледир чорукту билир херектиг”
(Эрги моол бижиктиг үнүп турган баштайгы солуннарны тыва дылче Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Аяна Анай-ооловна Самдан очулдурган).
2025 чылдың август 28 “Шын” №33