Россияның Күрүне Думазының экология болгаш бойдус курлавырларының талазы-биле комитединиң даргазының дузалакчызы Ольга Прудникова Тывага кээп, тояанчы ыттарны азырап тудуп турар хоргадал черинге, дириг амытаннар камгалалының Кызылда “Хатико” ниитилелге четкени, бистиң республикага ыттарның санын өйлээр талазы-биле хемчеглерге хамаарыштыр хурал-суглааны эрттиргени мээң сагыш-сеткилимни элээн дүвүретти. Бирде-бирде, бодаарымга, тояанчы ыттардан-даа чугула ажыл-херек Россияда чок-даа ышкаш.
2020 чылдың январь 1-де “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” федералдыг хоойлу күш кирген. Бо хоойлунуң алыс утказы дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында болза-даа, ында чугаа кол нуруузунда хоорай, суурларда тояанчы ыттарның камгалалының дугайында апарган. Ынчангаш кижилер бо хоойлуну “ыттар хоойлузу” деп адай берген.
Федералдыг хоойлунуң ат-сывы “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында-даа” болза, бо хоойлунуң күүселдезинге хамаарыштыр чугаа-соот чүгле тояанчы ыттарны камгалаарының дугайында. Олар кижилерни, эң ылаңгыя чаш ажы-төлдү, үзе-чаза ызырып, харын-даа мырыңай амы-тынын үзүп турарын кулак дашты-биле эрттирип турар. Ыттар дугайында ол хире сагыш човап тургаш, черлик дириг амытаннарга кижилерниң хамаарылгазы шуут-ла чаагай сеткилдиг эвес дээрзи чиктиг.
Кижилерге кандыг-даа айыылы чок, тайга-таңдызында боттарының-на дужунда оъттап чоруур черлик амытаннарны кижилер кыргып хыдып аңнап турар. Адыг, бөрү дээн ышкаш араатан амытаннар ындыг-ла ыйнаан – олар кижилерге, мал-маганга айыылдыг. А бо сыын-мыйгак, хүлбүс дээн ышкаш чүге-даа, кымга-даа айыылы чок амытаннарны аңнаарын күрүне чөпшээреп каан. Солун-сеткүүлдерден номчуп, радио-телевидениеден дыңнап, көрүп олурарымга, чүгле эрткен 2022 чылда 4370 санныг сыын-мыйгакты, элик-хүлбүстү аңнап өлүрген. Аштаан-суксаан бис бе? Оларны чүге адып, өлүрүп чоруур бис? Боттарының дужунда тайга-таңдызынга өзүп-көвүдеп чораайлар-ла. Оларны аңнавас, камгалаар дугайында чугаа-соот күрүне деңнелинге чүге чорбайн турарыл? Мээң хуумда бодал-сагыжым болза – аңнаарын шуут хоруур. Черлик дириг амытаннар аразынга халдавырлыг аарыглар нептеревезин дээш, санитарлыг сорулгалыг аңнаашкынны тускай аңныыр черлериниң аңчылары чорударын хоойлужудар болза эки.
Ыттарны өлүрерге, кижилерниң мөзү-шынарынга, ажы-төлдүң кижизидилгезинге багай салдарлыг дээн уткалыг чугаалар дыңналыр-дыр. А бо элик-хүлбүс дээн ышкаш чараш аңнарны өлүрүп, оларның эъдин ажы-төлү-биле кады чип, аң-меңниң баштарын ханага азып, бажың-балгатты каастаарын, аңнарның кежин шалага чадып каарын чүге ажы-төлдүң кижизидилгезинге, мөзү-бүдүжүнге багай салдарлыг деп санавас бис.
Тайга-таңдызында боттарының дужунда чоруур черлик дириг амытаннарны аңнап өлүрер кижилерниң, аңчыларның ниитилелдерин тургузарын күрүне чөпшээреп каан-дыр. Ок-боону аңчыларга садыгларда садып турар-дыр. Ону төрээн чуртувустуң чараш байлаа черлик дириг амытаннарны өлүрерин организастааны деп-даа болур. Черлик дириг амытаннарны аңнап өлүрериниң бүдүн улуг үлетпүрү тургустунган. А хоорай-суурларда эмге-санчок көвүдей берген, кижилерни ызырып өлүрүп каап шыдаар араатан амытан ыттың баш санын өйлээриниң шиитпирлиг аргаларын чүге чөпшээревейн турарыл деп айтырыгны хөй кижилер көдүрүп турар апарган. Олар дээрге тояанчы ыттарга ызырткан, уруг-дарыы, төрелдери өлүрткен, ыт дээрге айыылдыг араатан амытан деп чүвени биле берген кижилер.
“Ыттар хоойлузу” үнүп кээрге-ле, ол дээрге күрүнениң акша-хөреңгизин самчыгдап чарыырынче орукту ажытканы ол-дур деп кижилер дораан-на чугаалажы берди, ындыг уткалыг чүүлдер массалыг информация чепсектеринге-даа дыңналып үндү. Ыттар камгалаар бис дижир кижилер тояанчы ыттарга хоргадал тударынга, аңаа ыттарны азыраарынга, аъшкарып-чемгереринге, эмнээринге сонуургалдыг дээрзи көскү чорду. Ыттар хөйү-биле өзүп көвүдээрге, оларга ажыл бар боор, күрүнеден акша ушта шаап алырының аргалары тыптыр.
Кады чурттап, харылзажып чоруурум бөдүүн эштерим-биле-даа, дарга-бошкалар апарган таныш-көрүш кижилер-биле-даа чугаалажырымга, оларның хөй кезии ыттарның санын кызырар, оларның ажы-төлге айыылдыын чавырылдырар дээр болза, тояанчы ыттарның санын кызырар талазы-биле шиитпирлиг хемчеглерни алырын амы-хуузунда деткиир боор чордулар. Дарга дуңмаларым: “Федералдыг хоойлуну албан күүседир апаар чүве-дир ийин, акый” – дигилээрлер. Оларны чүү деп чемелээр, албан-хүлээлгези ындыг кижилерни.
“Ыттар хоойлузун” күүседиринге херек акша-хөреңгини регионнарның бюджединче чая каапкан чүве бооп-тур. Ынчангаш тус черде бистиң даргаларывыска база дыка-ла берге-ле-дир. Тояанчы ыттар азыраардан өске акша чарыыр чер чок эвес.
Олег ЧАГЖИИР, күш-ажылдың хоочуну.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2