Чүглүг куштуӊ ужуралдары.

Мурнуу Сибирьниӊ кара хартыга биле хову эзири деп онза камгалалдыг араатан куштарыныӊ дугайында «Приключение пернатых в России» деп видеосериал үнүп келген.

– Ховар хартыга куштуӊ оолдарыныӊ даванынга, думчуунга SOS деп тату бижип, им-демдек – треккинг быжыглап турарыныӊ дугайында төөгүнү көргүскен сес кезектиг видеосериалды Делегейниӊ бойдус фондузу бо чылын белеткээн. Сериалдыӊ автору хакас режиссер Юрий Курочка. Ол бо чайын орнитологтарныӊ экспедициязынга киржип турган. Россияныӊ ховар араатан куштарын шинчилээр болгаш кадагалаар талазы-биле орнитологтарныӊ ажылыныӊ дугайында оон көрүп болур – деп, Бүгү-делегейниӊ бойдус фондузунуӊ Алтай-Саян экологтуг регионунуӊ парлалга секретары Татьяна Иваницкая тайылбырлаан.

Кемдээн куштарны бодунуӊ бажыӊынга эмнеп, ажаап-карактааш, олар эттине бээрге, үндүр салып турар эриг баарлыг кээргээчел экологтарныӊ бирээзи Тайгана Мөчекти ында көргүзүп турар. Ол – янзы-бүрү куштарныӊ үнүн өттүнүп билир онзагай салым-чаяанныг биолог.

– Куштарга чажымдан тура ынак мен. Эӊ баштай хову шаӊгыры (пустельга) деп куштуӊ үнүн өттүндүр эдиптеримге, болдуна берген – деп, ол тайылбырлап турар. Алызындан бойдуска ынак болгаш, биолог мергежилди Пермь хоорайныӊ эртем-шинчилел институдунга өөренип алган.

Москвада «Витосфера» деп питомникке төрүттүнүп, частып келген 10 – 20 хире куш оолдарын, чаа-ла 20 – 30 хире хонук болганда, Тываныӊ, Алтайныӊ, Хакасияныӊ девискээринде кара хартыга, хову эзириниӊ уяларынга июнь айда бүдүү чедирип каан.

Куш бүрүзү им-демдектиг. Оларныӊ даванында дээрбээнде, чурттуӊ экологтары-биле харылзажыр арганы бижээн. Россияныӊ араатан куштар камгалаар четкизиниӊ, Алтай-Саян экорегионнуӊ дээрбектериниӊ дугайында тайылбырлап турар. Бир черге балыгланган азы өлген кушту көрүп каан болза, экологтарга дыӊнадып, даванында дээрбээнде айыткан сайтыже чагаа бижиир.

Бо күзүн орнитологтарга ийи дыӊнадыышкын келген. Моолга чораан арабтар даванында дээрбектиг, хаайында бижиктиг куштар тудуп алгаш, Россияныӊ араатан куштар камгалаар четкизинге дыӊнаткан.
– Кара тудар кижилер им-демдектиг үш кужувусту тудуп алган болган. А Митюня деп шолалыг хартыганы олар ийи дугаар тудуп турары ол. Бистиӊ-биле чагаалашкан соонда, хартыгаларныӊ үжелдирзин салыпкан – деп, организацияныӊ удуртукчузу Игорь Карякин чугаалаан.
Питомниктиӊ чаш куш оолдарын хартыга, эзир уяларынга бүдүү чедирип каарга, олар кады өзүп келгеш, күзүн чылыг чурттарже ужуп чоруй баар. Беш чыл иштинде 70 хартыга оглун уяларга чедирген бис. GPS/GSM треккер быжыглаан куштарывыстыӊ шуптузу чок. Шуут муӊгарап, идегеливис ышкынгаш, SOS деп тату бижиир экспериментини 2017 чылда эгеледивис. Бижиктиг хартыганыӊ өртээ көӊгүс эвээш болур, ону кым-даа садып алыксавас болгай. Бо арга ажыктыг болган дээрзин Россияныӊ араатан куштар камгалаар четкизиниӊ координатору, төлевилелдиӊ күүседикчизи Елена Шнайдер тайылбырлаан.

Ховар куштар болгаш оларны камгалап турар кижилер дугайында сериалдыӊ баштайгы таныштырылгазын Фондунуӊ ютуб-каналынга октябрь 8-те көргүскен. Россияныӊ араатан куштар камгалаар четкизи, Новосибирскиниӊ дириг амытаннар реабилитациязыныӊ төвү, Тыва, Хакас, Алтай республикаларныӊ экологтары ында киржип турар.
Бүгү делегейниӊ бойдус фондузунуӊ Алтай-Саян экологтуг регионунуӊ парлалга албаныныӊ медээлери-биле Р.Демчик белеткээн.11