Малды оорлаарының кол чылдагааны – мал-маганның ээлери оларны кадарбайн, одарже сүрүп үндүрүптери деп чүве мал ээлериниң боттарынга база эки билдингир. Ооң кадында оларга хоойлу-дүрүм, корум-чурум камгалалының ажылдакчылары “Мал-маганыңар кадарып одарладыңар, оон башка оларны оорлап алгаш баар” деп чагып-сургап шаг бооп келген. Шагдааларның чагыг-сүмези, дүктүг чүве болза, тазарып каан деп хөөредип болур.
Республикада мал оорунуң 80 хуузу – кадарчызы чокка оъттап чораан мал-маганны оорлааны. Мал-маганын оорлаткан дугайында малчыннар иштики херектер органнарынга дарый дыңнатпаанындан оорларны дүрген истеп сүрүп, тудуп алыры белен эвес.
Сөөлгү үеде мал оорлаары организастыг хевирже шилчээн. Чурттакчы чонда автомашиналарның көвүдээнинден, соталыг харылзааның республиканың девискээринде калбарганындан чамдык алыксак-чиксек кижилер малды организастыг болгаш дүрген оорлаар аргалыг апарган. Одарларны аъттыг кезип чорааш, кайда кадарчызы чок мал оъттап чоруур-дур, ынаар чүък машиналыг эштерин оорлар кыйгырып, мал-маганны дүргени-биле чүдүрүп оорлап ап турар.
Организастыг мал оорлаар чорукту илередип тыпкан таварылгалар иштики херектер органнарының ажылында бар. 2020 – 2021 чылдарда чурттакчыларның өнчү-хөреңгизин организастыг оорлаанының тос таварылгалары илереттинген, оларның дөртү мал оору болган. Организастыг бөлүктүң кежигүннери дүне Бии-Хем кожууннуң суурларын, малчыннарның одарларын машиналыг кезип, кажаалаттынмаан азы кудумчуларда болгаш одарларда чоруур малдарны чүдүрүп оорлап турганнар. Бо бөлүк Бии-Хем кожууннуң девискээринге мыйыстыг болгаш чылгы малды оорлаанын шагдаалар истеп дооскан, суд органнарынче херектерни шилчиткен.
Хууда мал-маганын оларның ээлери одарже сула оъткарып үндүрүпкеш, оорлаткан таварылгалар кайы хөй. 2020 чылдың февраль 4-те даң бажында 4 шак үезинде полицияның Туран хоорайда пунктузунче эр кижи телефоннааш, дүүн кежээ одардан инектериниң бирээзи келбээнин, ону дүне дилээш тыппаанын дыңнаткан. Иштики херектерниң оперативтиг ажылдакчылары Бии-Хем болгаш Кызыл кожууннарның девискээринге шалыпкын хөделгениниң түңнелинде, Сесерлиг суурнуң чоогунга «УАЗ 31512” марканың машиназын доскаш, ооң иштинден оорлаткан инекти тыпкан. Каа-Хем суурнуң чурттакчызы орук чоогунга чораан, кадарчызы чок инекти чүдүрүп оорлаанын өчээн.
Мал оорларын истеп сүрери иштики херектер ажылдакчыларынга кончуг айыылдыг апарган. Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа суурнуң чоогунга дүне шагдаалар мал оорларын истеп тыпкаш, тудуп алыр дээрге, оорлар удурланган. Оларның бирээзи оперативтиг ажылдакчыны бижектээн.
Россия – Моол күрүне кызыгаарының чанында сумуларның чурттакчылары кызыгаарны эртип, Моолдан мал оорлаарының каш-даа таварылгалары илереттинген. Моол кирип, мал оорлаан кижилер российжи болгаш моол кызыгааржыларга ок-боолуг удурланган таварылгалар каш-даа болган.
Автомобиль оруктарының чоогунда суурларның чурттакчылары, кыштагларның ээлери малчыннар мал-маганны кадарчы чокка одарладып үндүрүптери автомашиналыг чораан кижилерге дыка айыылдыг апарган. 2022 чылдың баштайгы беш айларында автомашиналар Тываның оруктарынга 30 мал-маганны үстүрүп бастырган. Мындыг болуушкуннарның хөй кезии дүне, караңгыда болуп турар. Мал-маганны бастырган автомашиналар озал-ондааның үезинде пассажирлер кемдээн, өлген таварылгалар ийи-чаңгыс эвес. Чижээлээрге, 2021 чылдың ноябрь айда Р-257 федералдыг трассаның Чөөн-Хемчик биле Улуг-Хем девискээринде участогунга дүне орукче хенертен үне халып келген аътка автомобиль үзүп, озал-ондак болгаш, ийи пассажир амы-тынындан чарылган.
Кадарчызы чок чоруур мал-маган чүгле оорларның “олчазы” эвес, а автомобиль оруктарынга шимчээшкинге шаптыктыг, чолаачыларның болгаш пассажирлерниң амы-тынынга айыылдыг апарган.
Лопсан Моңгуш.