Час чаартылганың үези. Бүгү бойдус чаарттынар, чалыыткаар. Ынчалза-даа час айыыл-халаптың база үези: улуг суг, часкы өрттер, кышкы уйгузундан одунган араатан аң-мең, саргы дээш баар. Оларның хоралыы-биле демиселди кижи кезээде чорудуп келген. Чамдыкта “Чыртаан эдер дээш согурартып аар” таварылгалар база турар. Аңаа кол буруулуг тала – кижи. Одар-белчиирни саргыдан адырып алыр дээш, малчыннар эрткен чылгы оът-сиген өрттедип тургаш, оваарымча чогу-биле улуг өрттерни болдуруп турарлар. Чүү-даа чүве өйлүг — деңзигүүрүн хажытпас чүве болза, салгалдан салгалче дамчып келген дуржулгада хор чок-тур ийин.
Улуг суг, саргы айыылдан аңгыда, чазын эң нептереңгей айыыл – өрт. Часкы чылыг хүннерде эрткен чылгы оът-сиген дораан кургап, хөлчок кывыычал апаар – чедир өжүрбээн сереңги, таакпы улуг айыылды болдуруп болур. Хатчыл үеде айыыл оон-даа калбарып болур.
Өрттеткен черниң сигени элбек болур деп улус чугаалажыр. Чылыккан черниң сигениниң өзүлдези баштайгы дээрезинде ындыг-ла харын, а ооң соонда өзүлде оожургаар деп өскелер маргыжарлар. Чүге дизе өрттерниң түңнелинде хөрзүннүң органиктиг бүдүмелдери узуткаттынар, хөрзүнге чемиш болур сиген ириндилери өртке хып каар. А ооң хүлүн хат хадып апаар азы чаъстың суу чууй шаап кааптар. Оон аңгыда, хөрзүннүң ажыктыг карты ядараар деп эртемденнер санап турар.
Кадат, хайгаарал чок от кончуг айыылдыг. Бойдустуң хады кижиге чагыртыр эвес, бодунуң уу-биле хадыыр. Чамдыкта ол арга-арыг, хову өрттеринче хуула бээр. Кижиниң оран-савазынче безин дамчып, когаралга чедирер.
Оът-сиген өрттедии-биле кара чаңгыс дээштиг аргазы – ону болдурбазы, маңаа көдээ ажыл-агый ажылдакчылары, тус черниң чагыргалары, улус-чон демнежир херек.
Чурттакчы бүрүзү чүнү билзе чогуурул:
- кандыг-даа бойдустуң девискээринге чорааш, от-биле оваарымчалыг болуңар;
- ховуларга, арга-арыг иштинге кургаг сиген өрттетпеңер. Өскелерниң ынчап турарын көрзүңерзе, оларны доктаадыңар, хоруңар;
-кургаг арга-арыгга азы торф чыдар черлерге кажанда-даа одаг кывыспаңар;
- чоруур бетинде одагже сугну эңдере кудуп, эчизинге чедир өжүрүңер;
- өжүрбээн сереңгини азы сигаретаны октаваңар, арга-арыгга кывыычал бүдүмелдер-биле ойнаваңар;
- автомобильдерлиг, ылаңгыя мотоциклдиг арга иштинче кирбеңер. Глушительден чаштаан чаштанчы өрттү болдуруп болур;
- оваарымча чок чорук – өрттүң үнер чылдагааны дээрзин таныш-көрүштериңерге тайылбырлаңар.
Өрт үнгенин эскерзиңерзе, ону өжүрер дээш хемчегни, аргалыг болза, буруулуг кижини илередир дээш доп-дораан хемчегни алыңар. Бот өжүрери болдунмас болза, өртчүлерже долгаар!
А. ХЕРТЕК белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №27 2024 чылдың апрель 10
