Декабрь 26-да ТР-ниң Культура яамызынга парлалга конференциязы болган. Аңаа сайыт Виктор Чигжит 2023 чылда кылып чоруткан ажылының түңнелдери-биле журналистерни таныштырган:
– Ниитизи-биле 2023 чыл культура адырынга улуг хемчээлдиг муниципалдыг болгаш республика чергелиг хемчеглер-биле байлак чыл эрткен.
ТР-ниң Чазааның айтыышкыны-биле чылдың-на кожууннар аразында рейтингини чорудуп турар бис. Бо чылдың 10 айының түңнелдери-биле, комиссия дараазында тиилекчи кожууннарны илереткен: 98 баллды алгаш, Чөөн-Хемчик кожуун бирги черже үнген. Ийиги черни – Тес-Хем кожуун (87 б), а Мөңгүн-Тайга кожуун үшкү черни ээлээн. Бо рейтингини чүгле культура адырынга хамаарыштыр чоруткан деп билзе чогуур.
Мында шупту талазын өөренип көрген: бот-орулгазы, “Сорунза” губернатор төлевилелинче немелде акшаландырыышкынны киириштиргени, “Пушкин картазы” төлевилелди чедимчелиг боттандырганы, дээди эртемниг кадрлар-биле четчеленгени дээш өске-даа негелделер кирген – деп, сайыт чыл дургузунда эрткилээн улуг хемчеглерге доктаап, таныштырган.
Ниитизи-биле 2023 чылдың 10 айында республиканың культура албан черлеринге 185 хемчег эрткен. Оларның иштинде улуг хемчээлдиг фестивальдар, симпозиумнар – 4, делгелгелер – 4, шуулганнар – 4, Тывадан дашкаар гастрольдар – 8, конференциялар болгаш конгресске киржилгелер – 7 дээш өске-даа мастер класстар, семинарлар хөй эрткилээн.
Ол ышкаш чылдан чылче регионнар аразында харылзааны калбарткан кады ажылдажылга улам сайзырап турарын сайыт демдеглээн. Ылаңгыя бо чылын улуг хемчээлдиг хемчеглерниң аразында “Армейжи культура хүннери” бедик деңнелге эрткенин, Москвада Чоннуң ажыл-агыйының чедиишкиннерин чыып делгээн черде (ВДНХ-да) “Россия” делегей чергелиг делгелге-шуулганга Тываның Чазак Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле Тываның экспозициязының чедиишкинниг киржилгезин сайыт демдеглээн. Ол-ла хүннерде Москвага “Тываның культура хүннери” хөй кижиниң сонуургалын оттурган. Аңаа республиканың сураглыг артистери, ансамбльдар, театр ажылдакчылары дээш шупту 197 кижи Тывадан барып киришкен деп, ол чугаалаан.
Бо-ла бүгү эрткилээн культурлуг хемчеглерни түңнеп турда, журналистерниң “Үстүү-Хүрээ” дириг хөгжүм фестивалы моон соңгаар болур бе дээн айтырыынга сайыт: “Ол фестивальды кым-даа хагбаан. Келир чылда ону эрттирер дугайында чугаа чоруп турар” – деп харыылаан. Ол ышкаш Тываның база бир брендизи болган чонар-даштан сураглыг мастерлерниң кылыглары хөйнү кайгадып турар болганда, катаптаттынмас ховар ажылдарны кылып турар даш чонукчуларынга “Тываның алдарлыг даш чонукчузу” деп бедик атты тургузар дугайында айтырыгның канчаар шиитпирлеттинип турарын журналистер сонуургаан. Ол атты тургузар дугайында Чазак деңнелинде шиитпирлеп турар, удавас болу бээр деп, сайыт харыылаан. ТШО-га культура адырының талазындан кандыг деткимче чорудуп турарының дугайында журналистер айтырган. Ол талазы-биле сураглыг артистерниң киржилгези-биле ачы-дуза чедирилгезиниң концерт, шиилеринден аңгыда, өске-даа хемчеглер, төлевилелдерни культура албан черлери чорудуп турарын яамының профессионал уран чүүл килдизиниң даргазы Мария Наксыл тодаргайлап харыылаан.
База бир кол айтырыг – национал төлевилелдерниң боттанылгазынга Виктор Чигжит доктааган.
“Культура” деп национал төлевилелдиң боттанылгазы Тыва Республикада 2019 чылдан тура уламчылап турар. 2019–2023 чылдарда ол төлевилелдиң боттанылгазынче 681,864 сая рубльди: федералдыг бюджеттен – 615,539 сая рубль, республика бюджединден – 66,325 сая рубльди аңгылаан. Ол акша-хөреңги-биле 3 көдээ культура бажыңын туткан, 21 культура бажыңнарын болгаш 11 уругларның уран чүүл школазын эде чаартып септээн, 15 муниципалдыг ном саңын модельдиг стандарт-биле эде кылган, 2 культура албан черинде виртуалдыг концерт залдарын кылган, 2 уругларның уран чүүл школазын бүрүнү-биле хөгжүм херекселдери болгаш чаа эт-сеп-биле хандырган, 5 пианинону саткаш, уругларның уран чүүл школаларынга үлээн, 4 кинозалды кылган, 6 автоклубту саткаш, көдээ суурларга үлээн, 2 музейниң техниктиг талазын чаарткан, 452 культура ажылдакчызының квалификациязын бедиткен, 29 чогаадыкчы инициативаны (20 культура ажылдакчызын, 9 көдээ культура албан черин) деткээн.
Оон аңгыда, Кызылдың Спутник микрорайонунда Культура сайзыралының чаа оран-савазы туттунган. Ында Тыва национал оркестр боттарының ажыл-чорудулгазын уламчылап, чаа оран-саваның ээлери болганын сагындырган.
Сайыт бо бүгү кылдынган ажылдарны түңнеп тура, ылаңгыя тудуг талазы-биле ажылдарга идепкейлиг киржип, бүгү ажылды көрдүнген хуусаадан орайтатпайн, доозуп шыдапкан республиканың эки ажылдыг беш хүлээникчи организацияның тудугжуларынга хөрек демдектерин болгаш яамының хүндүлел бижиктерин тывысканын дыңнаткан.
Ол ышкаш культура адырында чаартылгалар ам-даа немежир дээрзин сайыт чугаалаан. Тываның ойнаар-кыстар театрын эде чаартырынче 225 сая рубль көрдүнүп каан.
“Ол театрны эде чаартып тургаш, ынаар Элээди көрүкчүнүң театрын база орус труппаны ол оран-саваже киириксеп турар бис. Ол чүгле амдыызында бистиң күзеливис. Ынчалза-даа ажыл чоорту кылдынган тудум, чүү болуру ынчан көстү бээр” – деп, В. Чигжит чугаалаан.
Национал төлевилелдер талазы-биле келир чылын акшаландырыышкын 244 сая рубль чедир көвүдей бээрин, кылыр ажыл ам-даа хөй дээрзин кыска медеглелинге сайыт айыткан. Ол-ла бүгү ажылдарның аразында культура адырында база бир нарын айтырыг – кадрлар айтырыы. Бо хүнде аңгы-аңгы өөредилге черлеринде ТР-ниң Культура яамызының стипендиязын 32 студент ап турар. Олар доозуп кээрге, оларны ажылга тургузар талазы-биле айтырыгны амдыгааштан эгелеп шиитпирлээри чугула деп, ол демдеглээн.
2024 чылда кылып чорудар төлевилелдер аразында база бир чаа төлевилел “Культура десантызы” деп төлевилелди боттандырары көрдүнгенин сайыт дыңнаткан. Ооң утказы, ТР-ниң Чазак Даргазының сүмелээни-биле, республикадан дашкаар көргүзүп турар улуг хемчээлдиг концерт-программалыг төлевилелдерни кожууннарга база көргүзер. Ынаар 4,5 сая рубльди аңгылаан. Ол төлевилел-биле кожууннарже гастрольдарны организаастаары-биле кывар-чаар материалдарже, артистерниң аъш-чеми, орук чарыгдалы болгаш чурттаар чериниң төлевиринче акша көрдүнген деп сайыт тодаргайлаан.
Парлалга конференциязы дооступ турда, “Бодуңарның ажылыңарны канчаар түңнеп көрүп тур силер?” – деп, айтырыгны журналистер салган. Аңаа сайыт: “Багай эвес” деп харыылап чорда, чанында коллегалары: “Тергиин” – деп улашкан. Планда кирген бүгү ажыл үе-шаанда кылдынып турда, күрүнениң деткимчези-биле хөй түңнүг акша-биле көрдүнген тудуглар, культура албан черлери бирден-бирээ чокка чаарттынып турда, ажыл эки түңнелдерлиг болганы чигзиниг чок дээрзин чыылганнар демдеглээн.
К. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №99 2023 чылдың декабрь 27
