Март 26-да К.Б. Ондар аттыг Тыва үндезин культура төвүнге ''ZOV СЕРДЦА'' (''ЧҮРЕКТИҢ КЫЙГЫЗЫ'') деп номнуң таныштырылгазы болуп эрткен. Аңаа ТШО киржикчилери, республиканың чогаалчылары, культура ажылдакчылары, хөй-ниити организацияларының төлээлери чаладып киришкен.
ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Чечена Монгуштуң сөстеринге бижээн, орус дылче Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, полковник Игорь Витюктуң очулдурганы ''Тыва дайынчылар'' деп ырызын аныяк ыраажы Сылдыс Мандып-оолдуң сүрлүг-түрлүг күүселдези-биле ном таныштырылгазы эгелээн. Чүрек согуун доюлдуруп, дүймедип кээр, тыва дайынчыларның үе-дүптен түрлүүн көргүскен, маадырлыг чоруктарын бадыткап, чырыткан одуругларлыг ыры чыылганнарның хей-аъдын көдүрген.
Хемчегниң эгезинде чарлакчы келген чоннуң амыр-мендизин айтырып, киирилде кезээнге поэзия деп чүл, ооң ужур-утказы, амыдыралга ажык-дузазының дугайында, улуг классик чогаалчыларның сөстерин киирип тургаш, кыска илеткел кылган. Чаа номнуң канчаар төрүттүнүп келгенин таныштырары-биле төлевилелдиң автору, кол тургузукчузу, очулдурукчузу, шүлүкчү Ч.М. Монгушту болгаш ооң кады ажылдаан чогаадыкчы командазын сценаже чалаан.
Аныяк шүлүкчү Чечена Монгуш сөс алгаш, чоокта чаа Москвага болган хөй кижи чидириглиг террорисчи болуушкунга хамаарыштыр бодунуң бижээни ''ЧОННУҢ КИЛЕҢИ'' деп шүлүүн номчааш, улаштыр кажыыдалдың минутазын чарлаан.
Авторнуң ТШО темазынга үндүргени баштайгы номунда ооң шүлүктериниң боттарының дылынга очулгаларын чорудуп турган соонда, Россияның аңгы-аңгы очулгаларны чаңгыс номга кадып, демнештирер күзели оттуп келген. Ону шүлүкчүлер өөрүшкүлүг хүлээп ап, чаңгыс номга шүлүктерни үндүрерин деткээн. Удаваанда дөрт аңгы бөлүк бот-боттарының шүлүктерин очулдуржуп, демниг ажылдап кирипкеннер.
''Кады ажылдажылга үезинде ёзулуг чаңгыс өг-бүлениң төлдери дег чоокшулажып, бот-боттарын деткижип, чүректиң кыйгызы-биле демнежип ажылдаанывыс түңнелинде, мындыг ном чырыкче үнүп келгенинге, тыва, хакас, марий, орус өөрлеримге улуу-биле четтиргеним илередир-дир мен. База ол ышкаш ТР-ниң Культура яамызының киржилгезин, деткимчезин демдеглевес аргам чок. Кылган ажылым көргүзүп чеде бээримге, культура сайыды Виктор Чигжит бедик үнелеп, немей тиражты акшаландырып берип, ном саңнарынче база тарадырын сүмелээн'' – деп, ол чугаалаан.
Республикада болгаш оон дашкаар ады элээн нептереңгей апар чыдар аныяк шүлүкчү Чечена Мандан-ооловнаның дугайында маңаа таныштырары артык эвес. Ол Тываның журналистер эвилелиниң база Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Шүлүк чогаалын школачы үелеринден тура-ла сонуургаар. Ада-ие, төрээн чурт, бойдус дугайында баштайгы шүлүктери элээди үелеринде бижиттинген. Төрээн чуртунуң, алдарлыг чаңгыс чер чурттугларының дугайында база бичии чаштарга шүлүктер чыындызы номнарын парлап үндүргүлээн. Хакасияда Чогаалчылар бажыңының, ХР-ниң Культура яамызының деткимчези-биле эрттирип турар регионнар аразында литературлуг лагериниң киржикчизи.
Чогаадыкчы оруун чоокта чаа-ла эгелээн аныяк шүлүкчүнүң аңгы-аңгы темаларда бижиттинген ''Өңгүр чырык сылдыстарым'' база хакас дылдан тыва дылче очулдурган бичиилерге ''Дииңчигеш'' деп номнары 2022 чылда чырыкче үнген.
Тускай шериг операциязы эгелей берген үеден тура, аңаа киржип чоруткан шериг оолдар дээш сагыш човап, шүлүктерни бижип эгелээн. Ол шүлүктерни чон чылыы-биле хүлээп ап, интернетте бөлүктерже тарадып үлешкеннер. Ол шүлүктеринде чуртта болуп турар байдалды хайгаарап, ТШО-да оолдарны деткип, чурт Баштыңчызының келир үевис дээш кылган шиитпирлиг базымын деткип, бодунуң хамааты туружун көргүзүп, бодалдарын илередип бижип турар.
Сеткил-хөңнү бодунуу-биле дөмей үзел-бодалдыг россий чогаалчы эш-өөрүнүң шүлүктерин база тыва дылынче очулдургаш, 2023 чылда Россияның болгаш Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар дайын дугайында орус-тыва ийи дылдыг, удур-дедир очулгалыг ''Россия дээш! Тыва дээш!'' деп ТШО-га тураскааткан номну очулдургаш, боду үндүрген. Ол ном үш катап парлаттынган. Ниити үндүрген тиражы 2200 ном. Үшкү үндүрүлгезин Кызылдың мэри Карим Сагаан-оолдуң деткимчези-биле 1000 тиражтыг үндүрген. Номнарның хөй кезиин ТШО-да киржип турар тыва шеригжилерже чоруткан.
Россияның Чогаалчылар эвилелиниң XVI шуулганынга ооң даргазы Николай Иванов бодунуң илеткелинге баштайгы номнуң таныштырылгазын бедик үнелеп, үлегер-чижек кылдыр көргүскен соонда, регионнардан келген аалчыларга үлээн. Ынчалдыр чурттуң аңгы-аңгы булуңнарынче тарай берген.
Алдарлыг чаңгыс чер чурттуувус, Армияның генералы, Камгалал сайыды С.К. Шойгу чаңгыс чер чурттуунуң номун белекке алгаш, бедик үнелелди берип, Өөрүп четтириишкин бижиин сөңнээн. Россияга ниитизи-биле 10 катап янзы-бүрү хоорайларга таныштырылганы кылган: Москвага, Хакасияга, Крымга, Рязаньның Агаар-десант шериглериниң дээди училищезинге база Тывага болгулаан.
Шеригжилер, чогаалчылар болгаш чоннуң улуг сонуургалын оттурган, үе-шагның аайы-биле кижилерниң сеткилин дүвүредип чоруур ТШО темазынга бижиттинген шүлүктерлиг номну кайыын тып, номчуп болурун автордан удаа-дараа айтырып, ону чорудуп бээрин дилээн чагаалар кайы-даа хоорайлардан амга чедир кээп турарын автор чугаалады.
Сорунза МОНГУШ.
Чурукту Ч. МОНГУШТУҢ хууда архивинден алган.
«Шын» №25 2024 чылдың апрель 3
