1924 чылдың июль 24-те Кызыл хоорайга эң-не баштайгы типография ажылын эгелээн. Ооң бир дугаар парлаан ажылы амгы үеде «Тувинская правда» деп адаарывыс ниитилел-политиктиг солун болган. Ынчан ол солун «Красный пахарь» деп ат-биле үнүп эгелээн.
Чаа тургустунган Таңды-Тывага Республиканың бурунгаар хөгжүлдезинге солун-сеткүүлдүг, типографиялыг болуру хүннүң эргежок чугула айтырыы болу берген. Оон бээр чүс чыл шуужуп эрткен. Типография бодунуң хүлээнген ажылын ам-даа уламчылап чоруур. 100 чылдың дургузунда кандыг номну, кандыг сеткүүлдү парлаваан дээрил? Амгы үеде республиканың ниитилел-политиктиг солуннары «Тувинская правда» болгаш «Шын»-биле кады «эгин-кожа» бараан болуп чоруурлар.
Июль 24-түң хүнүнде Тыва үндезин культура төвүнге Тываның типографиязының тургустунгандан бээр 100 чыл болган оюн демдеглеп эрттирген. Аңаа чалаттырган аалчылар идепкейлии-биле кээп киришкеш, «Тываполиграф» КХН-ниң ажылдакчыларынга байыр чедирип, йөрээл сөстерни чугаалап, байырлаан.
«Москвадан Тываже 3 кижи сургакчылап келген турган. 1924 чылдың июль 24-те Тывага эң-не баштайгы «Красный пахарь» солунну орус дылга парлаан. Тыва үжүк-бижик-даа тургустунмаан үе турган. Орус дылга бижиттинген солун үжүк-бижик билбес бөдүүн чонга нарын боорга, ТАР-ның удуртулгазы «Шын» солунну парлаар дугайында шиитпирни үндүрген. «Шын» солуннуң баштайгы үндүрүлгези моол дылга үнүп турган. 1931 чылда «Шын» солун тыва дылга үнүп эгелээн» – деп, «Тываполиграф» КХН-ниң чиңгине директору Анна Хертек тайылбырлаан.
Бо ийи солунну парлаар дээш типография ажыттынган. «Тываполиграф» Тывага Социалистиг күш-ажылдың эң-не баштайгы бүдүрүлге чери турган дээрзин демдеглээри чугула. Ынчан ол стаханов шимчээшкининге киржип, солун үндүрер талазы-биле планны ажыр күүседип, Социалистиг күш-ажылдың мурнакчы бүдүрүлгези чораан. Республикага эң-не шыырак бут бөмбүүнүң ойнакчы командазы база «Тываполиграф» чораан.
1990 чылдарда чуртка болган эде-тургустунуушкун үезинде хууда бүдүрүлгелер ажыттынып эгелээнде безин, «Тываполиграф» бергелерге дүжүп бербейн, номчукчуларын солун-сеткүүл-биле хандырып келген.
«Тывага 1990 чылдарның өскерлиишкиннерин шыдажып эрткен чаңгыс бүдүрүлге чери деп санаар мен. Республикада 100 чыл дуржулгалыг бүдүрүлге чери чок-ла болгай» – деп, Анна Хертек демдеглээн.
«Новосибирск хоорайның училищезин 30 хире оолдар-кыстар дооскаш, Тывавысче чанып келгеш, Тываның типографиязынга ажылдай берген бис. Ынчан бо типографияга дыка хөй кижи, 3 смена ажылдап турган бис. Кончуг солун үелер турган-дыр ийин» – деп, Тыва типографияның хоочуну Нина Моңгуш чугалаан.
Интернет харылзаа чок үелерде типографияның ажылы чымыштыг турган. Чаңгыс номну безин 50–70 муң экземпляр кылдыр парлап турган. Амгы үеде ындыг хөй экземплярлыг ном парладып турар улус чок-даа болза, шуут чок деп болбас. Ном «модадан» кажан-даа үнмес, смартфондан номчуурунуң орнунга ном номчуксаар улус черле турар дээрзи билдингир.
«Төөгүзүн билбес чон, келир үе чок» деп орус эртемден Михаил Ломоносов чугаалаан болгай. Тывага типография ажыттынган соонда, чуртка кандыг өскерлиишкиннер болганын төөгү эртемнериниң кандидады, ТИГПИ-ниң директору Вячеслав Март-оол: «Бижик-билиг билбес чорукту узуткаарынга улуг ужур-дузалыг болган. Ажыы-биле чугаалаарга, тыва чон көшкүн амыдыралдан дорт-ла социализмче шилчий берген» — деп демдеглээн.
Чүс чыл болган юбилейлиг байырлал үезинде ТР-ниң чер болгаш өнчү-хөреңги харылзааларының сайыды Аян Допуй-оол ТР-ниң Баштыңының өмүнээзинден өөрүп четтириишкинниң болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан.
Оон аңгыда, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Долаан Калбак Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) өмүнээзинден байыр чедирип, чылыг-чымчак күзээшкиннерни илереткен.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернет четикзинден алган.
"Шын" №56 2024 чылдың июль 27
