“ТУВИНСКАЯ ПРАВДА” СОЛУННУҢ ТӨӨГҮЗҮ ДЭЭРГЕ-ЛЕ 100 ЧЫЛ ДУРГУЗУНДА ООҢ АРЫННАРЫНГА ҮНҮП ТУРГАН БИСТИҢ РЕСПУБЛИКАВЫСТЫҢ ТӨӨГҮЗҮ-ДҮР.
1922 чылда Таңды-Тывага орус колония тургустунган соонда, бодунуң солунун тургузар дугайында баштайгы бодалдар тыптып келген. Ол үениң чизелээшкини-биле маңаа 11419 орус омактыг кижи чурттап чораан. Ол-ла чылын февраль 23-те район бюрозу дүргени-биле тус черден кээп турар чогаалдарның хөй кезиин өөренип көөр сорулгалыг редколлегияны тургускан. Ол-ла чылдың июль 3-те Россияның большевиктериниң коммунистиг партиязының район бюрозунуң хуралынга “Тус черниң солунун үндүрер дугайында” шиитпирни хүлээп алган. Ол солун “Красный пахарь” деп аттыг ук партияның Урянхайда район бюрозунуң болгаш Орустуң күш-ажылчы бот-башкарылга колониязының органы болурун доктааткан.
Урянхайга ССРЭ-ниң төп күүсекчи комитединиң комиссиязының келген үезинде солуннуң баштайгы 2 үндүрүлгезин кылган. Баштайгы солун 1924 чылдың июль 24-те 750 тиражтыг үнген. Ол 2 улуг эвес солун арыны болган. “Бүгү чурттарның пролетарийлери каттыжыңар” деп аттың адаанда чоннарны каттыштырар бодалды илереткен чурукту салган. Ында орус суурда болгаш малчын одарда ССРЭ-ниң беш-адырының херелдериниң адаанда бот-боттарынче холдарын сунуп алган орус тараачын биле арат кижини чуруп көргүскен. “Красный пахарьның” үнүп келгенинге совет солуннар аажок өөрүп турган. “Ыраккы чөөн чүкте кыдыг черде бир дугаар совет солун үнүп келгенинге өөрүп тур бис” – деп, “Крестьянская правданың” редакциязы бижээн. Солунга үнүп турган темалар янзы-бүрү. Ниитизи-биле идеологтуг үлегерни көргүскен. Аныяктарны комсомолче, чаштарны пионерже, херээженнерни делегат шимчээшкининче, албан-хаакчыларны болгаш ажылчыннарны профэвилелдерже кыйгырып турган. Солунга “Таңды-Тывада чуртталга”, “Силерниң айтырыыңар”, “Албан килдизи”, “Уургайда” дээн ышкаш рубрикалар турган. Материалдар бижииринче тус черниң партия идепкейжилериниң аразындан көдээ бижикчилерни идепкейлии-биле хаара туткан. 1925 чылдың май айда оларның саны 25 кижи четкен.
1931 чылдың январь 1-де солунну “Новый путь” деп эде адаан. 1934–1942 чылдарда ССРЭ-ниң ТАР-же кирген хамаатыларының клувунуң органы кылдыр “Вперёд” деп ат-биле үнүп турган. 1942 чылдан тура Төп комитеттиң, Тываның улусчу революция партиязының Кызылдың хоорай комитединиң болгаш ТАР-ның Биче Хуралының органы кылдыр “Тувинская правда” деп ат-биле үнүп эгелээн. Ол Саян артынга бир дугаар парлалга органы болган.
1941 чылдың июнь 23-те солунга фашистиг Германия-биле демиселге тыва чон киржиринге белениниң дугайында декларацияның сөзүглелин бүрүнге парлап үндүрген. Солуннуң журналистери он-он хыдыкчы ЯК-7б самолёттарны болгаш Тыва эскадрильдиң дайынчы самолёттарын кылырынче чыылданы кылып турган. Ук солунда фронтуже малын дузаламчы кылдыр берип турган араттарның фамилияларын адап, тыва эки турачыларның дайынчы шимчээшкиннериниң дугайында чугаалап, Тывадан дайынчыларның эрес-дидим болгаш маадырлыг чоруунуң дугайында фронтудан келген чагааларны парлаан. Шумов алышкыларның миномет расчедунуң, 19 харлыг танкычы Михаил Бухтуевтиң дугайында база солун арынында бар.
Солун тыва эки турачыларның фашистерни чылча шаап турган дайынчы оруун чырыткан. Аңаа аңгы-аңгы чылдарда чогуур албан-хүлээлгелерге база фронтучулар ажылдап чораан. Оларга А.Воронцов, Ю. Курский, Анастасия Ивановна Пахомова, Мария Ивановна Беленкова, Нина Валерьяновна Релина, Всеволод Петрович Филиппов, корреспондент Павел Блинов, бүдүрүлге килдизиниң эргелекчизи Иван Курченко, фотокорреспондент Андрей Белогорский хамааржыр.
Дайын соонда чылдарда регионнуң болгаш чурттуң медээлерин, социал болгаш экономиктиг хөгжүлде дугайында улаштыр чырыткан. Ол ышкаш билдингир чогаалчыларның, культура ажылдакчыларының тыва чоннуң берге айтырыгларының болгаш чедиишкиннериниң дугайында бижээн чүүлдерин база солунга парлаан.
Хөй-ле чылдар дургузунда редакцияны Василий Лавреньтевич Маслов удуртуп чораан. Ооң үезинде солун күш кирип, хөй-ниити ажылынче кичээнгейни салып эгелээн. Чон солунну Тувинка деп чассыдып адай берген. Аңаа хөй-хөй журналистер мергежилин сайзырадып, арга-дуржулганы алганнар. Ооң соонда төп парлалгага Виктор Куликовтуң, Александр Петровтуң, Анна Токаның аттарын уткуп алган. Всеволод Филиппов, Тимофей Сермавкин, Олег Гаврилов, Варвара Межова, Фёдор Спиридонов, Александра Богданова, Степанида Маслова ынак солунунга чуртталгазының хөй-хөй чылдарын өргээн. Светлана Козлованы Тывада барык шупту билир. Ол “Исток” литературлуг каттыжыышкынның кичээлдерин эрттирип чораан. Дээди өөредилге черин дооскаш, редакцияга Л. Жиц, О.Нанзат-оол, О. Недашковская, О. Зыкова ажылдап келгеннер.
1953 чылда Тывага Лариса Петровна Кенин-Лопсан (Четверикова) келген. Ол “Тувинская правда” солунга 34 чыл журналист болуп ажылдаан. Республиканың эң-не ырак булуңнарынга чедип, Азия төвүнүң бөдүүн кижилериниң чуртталгазын бирден бирээ чокка өөренип көрүп каапкан. Ооң материалдарында республиканың төөгүзү, допчу-намдары кижилер дугайында чүүлдеринден көскү. Журналист оруун ооң уруу Марина Монгушевна уламчылап чоруур. Республиканың культурлуг амыдыралы – ооң адыры. Номчукчуларга кончуг чугула болгаш хереглелдиг “Хүннер, төөгү, болуушкун” деп рубриканың автору.
Аңгы-аңгы чылдарда солунга А. Богдановский, В. Бузыкаев, В. Кривдик, Л. Костюкова, В. Тимофеев, Р. Тас-оол, А. Филатенко, А. Лачугина олар ажылдап турган. Владимир Савиныхтың чуруктары хөй чылдар дургузунда солуннуң арын бүрүзүн каастап чораан. Солун каастаарынга С. Лиховид, Ю. Курский олар ажылдааннар. Бир үеде кончуг угаанныг Н.М. Растрёпин база редакцияны удуртуп чораан. О.Гаврилованың бойдус болгаш дириг амытаннар дугайында чурумалдарын номчукчулар ам-даа сактыр. Корректорлар цегинге үргүлчү эртем-билиглиг кижилер ажылдаар турган. Оларга К. Сокурова, Е. Бухтуева, З.Курская, Л. Баклыкова, М.Тонкина, А. Ростовцева, А Кочнева, Р. Сандина хамааржыр.
Солунга ажылдап чорааннарны шуптузун санап, кижи бүрүзүнүң ажыл-ижин үнелеп четпес. Оларның мергежилинге бердингениниң херечизи — хөй-хөй шаңнал бижиктер.
Амгы үеде Тувинкада 8 кижи бар. Кол редактор Юлия Валерьевна Манчин-оол, корреспондентилер Марина Монгушевна Кенин-Лопсан, Елена Андреевна Кривдик, Кирилл Сергеевич Самохвалов, Ирина Борисовна Качан, корректорлар Надежда Петровна Герман, солун чыскаакчылары Любовь Александровна Ховалыг, Юнона Дадар-ооловна Чооду.
Юбилейде аргалыг болза чүгле экини чугаалаары күзенчиг. Ынчалза-даа нарын айтырыглар дугайын канчаарга-даа чугаалаар апаар. Эң-не чидиг айтырыг – тиражтың бадып турары. Он-он чылдар бурунгаар-ла парлалгадан чиде бээр деп баш удур чугаалап турган. Ынчалза-даа солун ам-даа үнүп турар, номчукчуларга ол ам-даа херек. Чүге дээрге ооң номчукчулары бар. Солуннуң саазын хевириниң эки талалары хөй дээрзин кижилер билир. Хереглээн чүүлүн кескеш, шыгжап-даа алырга эптиг.
Тувинка амгы үениң агымынче шилчип, интернетте сайтыны, социал четкилерде арыннарын сайзырадып, ооң-биле чурттап өөрени бергеннер. Солуннуң келир үези кандыг болурул? Номчукчулар ону чагыдып, номчуп, чагааларын чорудуп, боттарының төөгүлери, өөрүшкүзү-биле үлежип турары күзенчиг. Долгандыр солун чүүлдер-ле хөй. “Тувинская правда” солуну чонунга үргүлчү ажык.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чуруктарны "Тувинская правда" солуннуң архивинден алган.
"Шын" №55 2024 чылдың июль 24
