Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези №№ 20, 22, 24, 26, 28 "Шында")
Чүрек-Кадайның чаңгыс аъды кезээде багда болгай. Эзер-чонаа — өгде, аъш-чем — отта, идик-хеви — холда. Шай хайындырым шаа безин четпээнде, Чүрек-Кадай эзеңги үдүнде турган.
— Мен ыяап-ла баар мен — дээш, Чинчиваа аалынче халаан.
Ол база удазын шөйбээн. Чинчиваа куда хүнүнде душтук кыс дег халдып келген, чүгле думаалай чок: кара булгаар кадыг идиктерлиг, аяк хээлиг ак-көк торгу тоннуг, кызыл дордум курлуг. Иштин тыртыпкан кызыл-доруг аъттыг эстедип келген. Угулзалап даараан тепсе, төрепчилиг, кызыл чуңгу эзер урдунуп алган. Хөөремик кижи болза, чудурук дег деп болур мөңгүн атпактарлыг чүген-чулары караңгы дүне аът бажын чырыдып турар боор.
Доруг-доруг аъттар хөлденген ийи херээжен кижи Кызыл кайы сен дээш челдирипкен. Чүрек-Доруг-даа кончуг, Чинчивааның аъды-даа аңаа хөрүк баспас болган. Херии-херии черлерге чиштир чарыштырып, дөштерге безин савай бастырып чорааннар.
Чүрек-Кадай биле Чинчиваа ол хүннү бадыр, даңны атсы карак шиммээннер. Даартазында биче дүъште Кызыл хоорайга халдып кирип келгеннер.
Найысылал хайнып-мөөреп-ле чыткан. Кызылдың кудумчулары ээн. ТАР-ның тос кожуунундан чыылган хамык ара-албаты Улуг-Хемниң паром аксында, күскү дут ышкаш, тырылган турган. Хөгжүм чиртилээн. Ыглаар-даа кижи бар, ырлаар-даа кижи бар. Кулак уюк.
Чүрек-Кадай биле Чинчиваа изиг хүнде дери дамдылаан аъттарын сайда чодур терекке баглап кааш, хайым чон аразынче шымны бергеннер. Олар чыылган чонга тырый иттирип, кызыл үерде ээргиишке таварышкан чудуктар дег, бирде көстүп, бирде чидип, чамдыкта ийи башка-даа барып чорааннар.
Чүрек-Кадай чара чүткүп, алгырып-ла чораан:
— Ха-дуңма, ха-дуңма! Мени эрттирип көрүңер. Чаңгыс оглум көрүп алыйн. Ха-дуңма...
Сөөлгү паром адырлып бар чыткан. Ында кижилерни кадай көөрге, шупту дөмей болган: аныяк-аныяк, дөгерези шериг хептиг, эгиннеринде погоннарлыг. Ылгаар арга чок.
Чүрек-Кадай дөмей алгырган:
— Токпар-оол! Чаңгыс оглум кайы сен? Кырган иең чедип келдим! Чинчиваа база!
Чаяан бооп, Токпар-оол сөөлгү паром кырында шериглерниң аразында болган. Ол баартыкка халып келген. Авазын көрүп каан.
Токпар-оол бөргүн караңнадыр чайган:
— Ава-ай! Мени көрдүң бе?
Чүрек-Кадай ам-на оглун танып каан:
— Бурган-чүдээни чок багай чүвемни! — Кадай ыглапкан. — Мени дыңна! Дайзын каржы, кичээнип чор! Буттарың бичии болгай, чуурткууш дег.
Хос идиктерни эки ораап кедип чор, буттарың өйүптер. Челбикке алзыптың, чылыгланып чор. Мен ажырбас. Чанымда Чинчиваа бар.
Дыңнадың бе? Буттарыңны чылыглап чор! Чүү-даа канчаар, буттар кончуг!
Чоннуң алгы-кышкызындан авазының сөстерин Токпар-оол орта дыңнаваан.
Токпар-оол база паромдан кыйгы салып бар чыткан. Чүрек-Кадай чаңгыс-ла сөстү шала-була дыңнаан.
— Бурган... Бурганыңны...
Чүрек-Кадай ону-даа дыңнавайн алгырган:
— Оода мону ап ал!
— Бурганыңны...
Чүрек-Кадай холунда кожактыг чаа сапыктар тудуп алган чайгап турган:
— Мону кедип чор, буттарыңга тааржыр боор! Иштинде чылыг чөргешкилер база суп каан мен! Дыңнадың бе, оглум!
Бир-ле аныяк эр кадайның холунда сапыктарны ушта соп алгаш, ырап бар чыткан паромче шывадап чорудупкан. Кончуг-ла оккур оол болган, ында шериглер ону сугже дүжүрбейн сегирип алганнар.
Чүрек-Кадай алгырып-ла турган:
— Будуң доңа бербезин, оглум... Буттарың ораашкыннарып, үргүлчү кургадып ап чор.
Токпар-оол база алгырып-ла бар чораан:
— Бурган... Бурганыңны...
Адак соонда карактарының чажы изиш дээрге, Чинчиваа кымны-даа херекке албайн кышкырган:
— Токпар-оол! Сени манаар мен...
4.
Адак соонда карактарының чажы изиш дээрге, Чинчиваа кымны-даа херекке албайн кышкырган:
— Токпар-оол! Сени манаар мен...
Чалыы кыстың үнүн хайым чон-даа, шериглер-даа, Чүрек-Кадай-даа, Токпар-оол-даа дыңнаваан, Улуг-Хемниң чалгыглары шуглап алган.
Суму даргазының өөнге удатпаанда Чүрек-Кадай бүдүн кызыл кош эккелген. Чүрек-Доруун шыргалааш, ооң кырынга чээрби шаа эттээн хой кежи, үжен шаа хырын саржаг үңмерлеп алган болган. Шырганың соонда ийи инээниң бирээзин бызаазы, молдургазы-биле шууштур чедип алган. Коштуң кудуруунда кырган Чүрекпен калгып келген.
Ынчан кожуун комизиниң даргазы база аңаа турган. Чүрек-Кадайны көргеш, улус ооң чүрээниң хейи кире берген-дир деп бодаан. Ындыг чүве кайда боор, кадайның угааны чарт болган.
— Мен соора чөнүп турган кырган терек-тир мен, оолдарым — деп, Чүрек-Кадай огулуг чугаалаан. — Мен мыя мында суму чону дүвүреп турар кылдыр бодаан мен. Ындыг эвес, бүгү Тываның арат чону хайнып турар ышкажыл. Ооң мурнунда бүгү совет улус. Чаңгыс аъдымны Кызыл Шеригге белекке берип тур мен. Бо шыргада ага турган үвүр-савырымны база эккелдим. Бүрүткеп ап көрүңер. Бир инээмни бызаа, молдургазы-биле база. Оон ыңай чүм бар боор. Кызыл шериг оолдарымга чылыг тоннар даарап бээр дээримге, карак-кулаам четпес кадаңар-дыр мен. Ону аныяк уруг-дарыг чедир кылыптар ыйнаан. — Оон кезек бодангаш, хойнун үженген. — Ой шынап, уттуптар часкан-дыр мен. Мону Кызыл Шеригге ужар-хеме садарынга берип тур мен. Хөй эвес чүве-дир ийин, оолдарым.
Кадайның пөс боошкунун часкаш санаарга, мугур муң акша суп каан чораан.
— Ыдың албас бис, кадам — деп, белек комизиниң даргазы чугаалаан.— Өөң кадарзын.
Чүрек-Кадай Чүрекпенин эдертип алгаш, дораан кылаштап чана берген. Аъдынче, инээнче хая-даа көрбээн. Чүрек-Булак унунда чаңгыс өгге Чүрек-Кадай биле Чүрекпен артып калган. Оон ыңай шай бүлертип ижер сүттүг, бызаалыг чаңгыс инек.
Ол хүнден эгелээш суму чонунуң аастарында чүгле Чүрек-Кадай көжүп чоруп турган: «Чүрек-Кадайның Токпар-оглу фронтуже чаалажып чорупкан», «Чүрек-Кадай сумунуң белек комизинге бүдүн кызыл кош эккелген», «Чүрек-Кадай Кызыл Шеригге авиаэскадрилья тударынга муң акша салган», «Чүгле ыдын белек комизи албаан-дыр»... Шынында
Чүрек-Кадайның кызыл кожун Чүрекпен анаа эдерип келген.
— Езулуг патриотчу — деп, кожууннуң белек комизиниң даргазы чугаалаан. — Чүрек-Кадайның үлегерин арат чонга тарадыр. Арбаннарже доп-дораан сургакчылар аъткарар. Кырганның патриотчу эгелээшкининиң дугайын төп черлерге чедирер. Бүгү Тывага чижек болзун.
Сумунуң белек комизиниң даргазы сезинген:
— Мурнунда бурганныг орган кадай. Ам өөнде ээрен азып алган чорду. Ону база чонга үлегер-чижек кылыр бе?
— Кырган кижи кочулаан херек чок — деп, суму даргазы чугаалаан. — Эңгиин арат-тыр. Шынап-даа болза, ооң бурганы фронтуга дузаламчы бээринге аңаа шаптык катпаан ышкажыл. Ээрен чүнү канчаптарыл? Тиилелгеге дуза болур болза, азаның боду-биле-даа кады чоруур херек деп, Ленин башкының өөредиин уттуп болбас.
Ээрен дугайында чугаа шынныг херек. Авазының бүгү назынында чүдүп келген бурганын Токпар-оол узуткап каан. Ынчалза-даа Чүрек-Кадайның аптаразының иштинде сарыг алгы аадаңга ээрен ораап каан чораан. Өгнүң ээлерин аза-буктан, аарыг-аржыктан камгалаан ыдык деп, Чүрек-Кадай билип чораан. Сумунуң белек даргазының херечилеп турары аргажок чөп.
Байгы шын ол. Оглу фронтуже чоруй барган соонда, Чүрек-Кадай шуут өскерилген. Ооң Кызыл Шеригге белээниң дугайын үстүнде чугааладывыс. Ышка саргарып калган ээренинден аңгыда, Чүрек-Кадай база бир чаңчыл тып алган: чемненир санында Токпар-оолдуң үлүүн салып каар. Оон башка боскунче чем ашпас.
Уланчылыг.
“Шын” №30 2024 чылдың апрель 20
