Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Төнчүзү. Эгези №№ 20, 22, 24, 26, 28, 30, 32 "Шында")
Бүгү-ле байдал, ажыл-херек көзүлдүр-ле шыпкарлып бар чыткан. Бо бүгү чүгле фронтудан хамааржып турган — ында байдал экижээн тудум, тылда байдал орталанып орган. Ынчалза-даа база холду суларадып болбас, «дайзын каржы, кээргел билбес» деп, шүлүкчүлер катап-катап бижип турганнар.
Ол чазын Чүрек-Булак сумузунуң херээженнер дасыының идепкейи-биле «Чүрек-Булак» МЧАЭ он га чер хуваап каан. Сумунуң херээженнери боттары ооң ыяш-дажын, хараганын аштааш, суггаргаш, тарып, илииртээш, күзүн дүжүдүн ажаагаш, Кызыл Шеригниң фронтузунга дужаар деп хүлээлге алганнар. Ол черни араттар «херээженнер шөлү» деп адай бергеннер.
Херээженнер шөлүнге ажыл-иш, билдингир-ле, суггарылгадан эгелээн. Херек болза мурнунда черле көстүп көрбээн чаа чүүл болган. Ооң үлегери-биле өске сумуларга база «херээженнер шөлдери» тыптып эгелээн.
Чогуур ажылдар хувааттынган. Аът-шары, андазын-илиир белен. Ажылдың чугулазын, херээжен чоннуң бот-идепкейин барымдаалааш, буга даргалары сугну бир дугаарында ол шөлге бээр деп шиитпирлээннер.
Чер аштаары, андазын тудары, илиир сөөртүрү-даа барыктыг ажыл-дыр, бүгүдеге билдингир. Ол шагда черни чүгле эр улус суггарып турган. Барып-барып эрте чазын, хар сарыг-суун кым сүзерил деп айтырыг туруп келген. Бир дугаарында Чүрек-Кадай туруп келген. Хар-назыны дөгүй берген, кадыы база кошкак кижи-дир дээш, ону хоруурга-даа алдырбас болган. Күжүрнүң кымны-даа кыңчыктырбас чылдагааннары база бар. Бир эвес Чүрек-Кадай чер суггарбас болза, кым суггарарыл? Маадырлыг Кызыл Шеригде чаалажып турар оглу бар-дыр. Иениң чүрээн кым хоруп диттирил? Даргалар безин шаанга киир маргышкаш, Чүрек-Кадайга удур сөс эдип шыдавааннар.
Частың кара доңдаа улуг дыка эртпейн турда-ла, Чүрек-Булактың араттары буга унун аштап, арыктарны тыртып каапкан. Далашпас арга чок, хар суун ажыглаар. Суггат эгелээн соонда, ол дүне-даа, хүндүс-даа соксавас. Сугну халас аксып болбас. Хар эрээн соонда, суг тыртыла бээр. Мурнаанның мөрүзү, соңнаанның шорузу. Шаг төөгүден дүрүмчээн хоойлу ындыг турган.
Беш-алды аныяк кыстар эдерткен Чүрек-Кадай херээженнер шөлүнче бир дугаарында үнүпкен. Хараган сөгер кижилер андазыннар болгаш илиирлер аңдарган черге димзенген тааннар сөөлүнде көстүп келгеннер.
Суггарыкчы херээженнер дүн-хүн чок ажылдап турганнар. Часкы хүн черни ам-даа эки чылыдып күш четпээн. Дүнелерде хөөлбектер өремелендир дошталып чыткылаан. Чүрек-Кадай кызыл-даван кылаштап, демир-хүүректи малгашче киир баскаш, кулак салып чоруп турган. Эң ылаңгыя эгезинде берге турган, буттуң чилии ажый бээр. Оон кызыл-даван буттар өөренчиктеп каар, сактырга, илиг-илиг кылдыр дирчие берген соонда, доңмас-даа, аар- шынмас-даа.
Баштай соок суг баскаш, ылаңгыя кызыжактар сыйтыгайнчып, хөглүү кончуг алгыржып тургулаан:
— Ичигей, ичигей!
— Акым бааш, соогун, соогун!
— Шо-шо!
Чүрек-Кадайның ылчыңнаар назыны эрткен, херекке-даа албас:
— Силерниң буттарыңар чылыдып бээр акыларыңар мында чок.
Дөгерези фронтуда.
— А сумуда оолдар?
Кыстарны хөгледир, оларны хей-аът киирер дээш, Чүрек-Кадай баштактаныр күштү база тып ап турган:
— Олар дээрге эрлер эвес-тир.
— А кымнарыл ынчаш, кадам?
— Эремик кижилер-дир ийин, кыстар. Эр-даа эвес, кыс-даа эвес.
Силерге ажыы чок. — Оон кезек бодангаш, немеп каар. — Езулуг эрлер фронтуда... Чаалажып турар... Дайзыннарны соп турар...
Кыстар, аныяк херээженнер доңар эъдин уттупкаш, соок сугну сүзүп кириптерлер. Ажыл хып-ла турар.
Дүн дүжүп келгенде, Чүрек-Кадай калбак даш кырынга таакпылап, кыстарны шын сеткили-биле сургаан олурар:
— Дүне суг чүгүрүк болур чүве, кыстар. Черге сиңиичел. Чедингир. Чемгир.
Каш хонганда часкы хүннүң дээрбек караа хүлүмзүрүп келген. Чүрек-Кадай баштаан кыстарның суггарган черлеринге сарыг чечектер баштары уштунгулап келгилээн. Оларга улай хек-даваннар чайганып олургулаан. Ам шык өйүн эрттирип болбас. Андазыннар, илиирлер сөөрткүлээн ыңгыржактыг шарылар, хомуттарлыг аъттар шуужуп келгилээн. База-ла херээжен үннер дыңналган.
Шак ынчан Чүрек-Кадай чыдыпкан.
Херээженнер шөлүнге Чүрек-Кадай оон ыңай ажылдаваан. Буттары хаваңнааш туруп берген. Ыстаар, шылаар. Чамдыкта мырыңай бастынмастай бээр. Оон кедерезе, дүнелерде саргыыр, чүрекке безин халдаар. Чугаа чок-ла часкы соок сугнуң чедирген халавы болгай аан. Кырып деп чүвениң кыпсынчыын, чөнүп деп чүвениң чөгенчиин ол ылап-ла көрген.
Аалдар чайлаглап үне берген. Ол чылын уруг-дарыгның хөглүү-даа сүргей, хектер-куштарның үнүнүң эткиди-даа кончуг ышкаш болчук. Чүрек-Кадайга ындыг эвес болган. Ооң үнү ам-даа үнмээн. Чаңгыс өг чурттавышаан. Токпар-оол-даа, Чинчиваа-даа сураг баргылаан.
Чүрекпенниң аксы-мурну агаргаш, чүгле хөлегеге удуп-ла чыдар апарган. Саңзарлыг, чаш төгүлген карактарын дуй шуглаан ымыраа-сээкти-даа хоюспас, ааржы-даа кадарбас. Чаагай-ла чүве, Чүрек-Кадайның ийи буду чадыгып келген. Шору-шору, инек саап кылаштап турар, аанакайын, идиктер даарап олургулаар. Чаяан бооп, каданнавас чүве болза.
Бичии када-ла аалдар тайбыңчырай берген. Биеэги ышкаш дүвүрээзин чок. Белек комизиниң даргалары сураг барганнар. Ада-чурттуң дайынының, Аът чылының чудунуң дугайында элдеп-эзин чугаа-соот чиде берген.
Чай кидин түлүк, хектер үнү кулак уюк, оът-сиген хөлбең-чиндиң турар үеде база бир медээ өглерге ужуп келген: «Тывадан чаалажып чоруткан эки турачылар чанып орар». Аалдар база дүвүреп-ле үнген. Кымның ха-дуңмазының ынаар чоруткан-чорутпааны хамаанчокка чон Кызыл хоорайже сөктүп эгелээн. Кижи болганы торгу тонун кеткен, доруг аъдын мунган турган. Чүрек-Кадай база хөлзей берген. Ам-на Токпар-оол чанып кээр ужурлуг. Чайлаш чок! Дайын-чаа адакталып, дооступ бар чыдар болганда, ооң ызырныр чылдагааны чок. Куш төлү-даа төрээн уязынга ынак, эки-багайы кымга хамаан.
Чүрек-Кадай даарап алган бар-чок идиктерин дөгерезин шоодайга суккаш, чоннуң чоон оруунче кылаштап үнүпкен. Ол хүннерде машиналыг-даа, аъттыг-даа кижилер Кызыл хоорай кайы сен дээш шуужуп турган. Анаа-ла, хөй-биле кады хөөреп чоруп турар-даа кижилер бар. Араатан дайзынны боо-моңгу-биле адып, кызыл холу-биле боой тудуп өлүрүп чораан кижилерни көөрге безин солун ыйнаан. Ол кончуг фашистер деп ийи буттуг араатаннар кижилерге чеже-чеже ажыг-шүжүг, өлүм-чидим чедирбедилер дээр. Сактырга-ла, ол кончуг Гитлер дээр магачынны шаараш демир иштинге дуй кинчилээш, Кызыл хоорайга сөөртүп эккелгеш, бүгү чонга, амырга-моос дег, көргүзер ышкаш билдинип турган.
Кызыл баар бел-орукка Чүрек-Кадай үр турбаан. Кырында, шагаан-теве дег, хамык ара-албаты үңмерлеп алган чадагай машина халып келгеш, ооң чанынга тура дүшкен.
Чүрек-Кадай чүнү-даа арттырбайн чугаалап турган:
— Мени ап көрүңер, оолдарым. Фронтудан оглум чанып орар. Канчап чораан амытан ирги? Буттары-ла доңуп чораан боор. Ага турган идиктерни ап алдым. Буду бичии чүвем болбазыкпе, чууртууш дег. Улуг сапыктар буттарын өйүп каапкан боор. — Улуг шоодайын кадай көргүскен. — Аштап-суксап чораан ирги бе, бурган-чүдээни чок чүвем болбас ийикпе. Багай иезин хилинчектээнин чоор, иштии хойнундан эвес, иштинден төрүп каан соонда, кижиниң төлүнүң узун-кысказы хамаан эвес. Хөй аъш-чем база кылып ап четтикпедим. Дүктүг хапта тараа, сыгыртаада ажываан өреме...
— Көктүг чайын ынча хөй идикти чоор сен, кадам — деп, чолаачы эр каттырып турган.
Кызыл хоорай бо удаада эки турачылар чоруп турганындан хөлзээзинниг болган. Найысылалда бүгү Тывадан чон чыылган. Кудумчуларда кижи бажы кизирт, аът бажы оргу, тоол шагда-биле дөмей. Чүрек-Кадай шоодай долу идиин чүктеп алган, дүвүрээн чоруп турган. Сактырга, чаңгыс Токпар-оол чедип кээрге, бүгү хоорай, бүгү Тыва дола бээр ышкаш болган.
Дүъш соонда хамык албаты чон хоорайны куду бадыпкан. Кижи бүрүзүнүң аксы-ла бо: «Паром аксы, паром аксы...» Эки турачыларның машиналары орта келир. Шериг кижилер дээрге, xoop сарыг. Чер болганда хөгжүм-музыка. Кижи болганы далажып чоруп турган. Та кайнаар дывыржып турар чон?
Хүн кааң. Изии хөлчок. Чер болганда хөлзээзин. Оода чадаарда чаңгыс аяк шай аартаптар хорам бажың болза дээрге-ле четтирбес. Шынында Чүрек-Кадайның ону-даа бодаар чайы чок болган.
Паром аксынга хайым чон аразынче шымны бергеш, Чүрек-Кадай эктинде шоодайын-даа салбайн чоруп турган. Улуг-Хемни кежир көөрге, чүък сөөртүр машиналар тырлып келген, ынаар чыскаалыпкан турган. Кижилер база шаараңайнчып турган. Тиилелгелиг чанып келген эки турачылар ол.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
