Культура ажылдакчыларының киржилгези чокка чурттакчы чоннуң болгаш ниитилелдиң амыдыралында болуушкуннар эртпейн турар. Байырлыг хуралдарны, профессионал байырлалдарны, ужуражыышкыннарны дээш өске-даа хөй-ниити болуушкуннарны культура ажылдакчыларының ыр-шоору, танцы-самы каастап, бедик көдүрлүүшкүннүг хөөн киириптер.
Чаа-Хөл кожуунга 2024 чылды Культура кижизиниң чылы кылдыр чарлаан. Ооң сорулгалары аңгы-аңгы угланыышкыннарлыг: культура ажылдакчыларының ниитилелде ужур-дузазын онзалап демдеглээри, оларның чогаадыкчы тура-соруун ам-даа бедидери, чоннуң мурнунга ат-алдарын улам көдүрери, кижилерни чогаадыкчы чорукка хаара тудары, оларның салым-чаяаны улам сайзыраарынга идигни бээри дээш оон-даа өске.
“Культура ажылдакчылары дээрге уран чүүлге, литературага, чурулгага дээш өске-даа чүүлдерге чогаадыкчы хандыкшылдыг, салым-чаяанныг кижилер-дир. Оларны бис ниитизи-биле культура ажылдакчылары деп санаар бис. Культура кижизиниң чылын бистиң кожуунга анаа-ла ажыда бербээн бис. Ону ажыдарынга үндезин Чаа-Хөл кожуунга хөй чылдар дургузунда тургустунуп келген. Бистиң кожуундан уран чүүлге кайгамчыктыг салым-чаяанныг кижилер үнген. Кайызы-даа инвалид, бичиизинде өрт озал-ондаанга таварышкан чогаалчы Өлчей-оол Моңгуш, төрүмелинден караа көрбес композитор Солаан Базыр-оол оларның 1950–1960 чылдарда чогааткан ырылары амга чедир бистиң үениң ыраажыларының күүселдезинде чаңгыланып турар-дыр. Ооң чижээ, оларның чогаатканы “Ыр дег чараш, сөс дег тода” деп ырыны концерттерден, радио-телевидениеден, телефоннардан дыңнап болур. Чонар-даш чазаар уран чүүлдүң Тывага үндезилекчизи улуг өгбевис Моңгуш Хол-Салович Черзи, чонар-даш сиилбип чазаарының мастери Байыр Сарыгович Байындының ук-салгалы, Тываның улустуң чурукчузу Эрес-оол Байынды, оларның ус-шевер ажы-төлү Ак-Туруг чурттуг. Композиторларывыс Каадыр-оол Монгушович Бегзи, Юрий Михайлович Сундуй, чогаалчыларывыс Александр Даржай, Өлчей-оол Моңгуш, Экер-оол Кечил-оол, Шаңгыр-оол Суваң дээш чогаадыкчы чоруктуң аңгы-аңгы хевирлеринге салым-чаяанныг хөй чаа-хөлчүлерни шуптузун адап, санаары белен эвес. Амгы салгалда база уран чүүлдүң янзы-бүрү хевирлеринге дыка салым-чаяанныг аныяк оолдар, уруглар хөй. Олар уран чүүлдүң российжи көрүлделеринге бедик үнелелди чедип ап турар” – деп, Чаа-Хөл кожууннуң администрациязының культура болгаш уран чүүл килдизиниң даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Чойган Владимировна Дадар чугаалаан.
Культура кижизиниң чылын Чаа-Хөл кожууннуң төп Культура бажыңынга 2024 чылдың февраль 27-де байырлыы-биле ажыткан. Бо чылдың дургузунда хөй культура болуушкуннары кожууннуң суурларында культура одагларынга эрткен. Ак-Туругда Өлчей-оол Моңгуш аттыг библиотеканың чанынга өгбевис Моңгуш Черзиниң хөрек тураскаалын тургускан. Ону өгбевистиң амгы салгалы, Тывага ат-сураа эки билдингир ус-шевер, фото-чурукчу Василий Балчый-оол биле чонар-даш чазаныкчызы Владимир Черзи баштап кылган. Тураскаалды ажыдарынга Кызыл хоорайдан болгаш кожууннардан уран чүүлдүң улуг назы харлыг хоочуннары, Тываның ат-сураглыг чонар-даш чонукчулары болгаш чурукчулар, Чаа-Хөл чурттуг чогаалчылар, өгбевистиң төрел ук-салгалы Байыр Байындының ажы-төлү мастерлер Тываның улустуң чурукчузу Эрес-оол Байынды, Тываның алдарлыг чурукчузу Елизавета Байынды дээш өскелер-даа келген. Бо болуушкун ус-шевер өгбениң чүгле тураскаалының ажыдыышкыны эвес, Чаа-Хөлдүң салым-чаяанныг кижилериниң салгалдарының ужуражыышкыны болган.
Тыва дыл хүнүнүң тургузукчузу, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның 80 харынга тураскааткан “Даржай аттыг номчулгалар” эртем-практиктиг конференция Чаа-Хөлдүң Ш.Ч. Сат школазынга ноябрь 22-де болуп эрткен. Республика чергелиг эртем-практиктиг конференцияның организакчылары бо школаның тыва дыл болгаш чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыны, Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының өөредилге болгаш культура эргелелдери, ТР-ниң Өөредилге яамызы, Тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязы. Конференцияга шупту кожууннарның школаларындан тыва дыл болгаш чогаал башкылары киржип, 56 илеткелди номчуп, сайгарылганы кылган. Бо конференцияның уран чүүл талазын, А.Даржайның шүлүктериниң уран номчулгаларын, конференцияның киржикчилеринге концертти Чаа-Хөл кожууннуң культура ажылдакчылары организастап эрттирген. Чогаалчының сөстеринге бижиттинген “Чаагында меңниг кыс”, “Сай-Суу”, “Тыва өглер” деп ырыларны ыраажылар Виктор Норбу, Аялга Чымбалдай, Солаңгы Чапчын, Марина Чондан уярадыр ырлааннар.
Чаа-Хөл кожуунда уран чүүлге салым-чаяанныг аныяк салгалдың чогаадыкчы чедиишкиннери болгаш тиилелгелери арбын болган. Оларның шуптузун хары угда онзалап демдеглээри берге, ынчангаш чамдыызын айтып каар апаар-дыр. Кожуун төвүнүң Культура бажыңында театр уран чүүлүнүң “Маски” бөлгүм (удуртукчузу М.Д. Чондан) Липецк хоорайга эрткен чогаадыкчы чоруктуң болгаш уран чүүлдүң хөй жанрларынга “Күчүлүг Россияның талантылары” мөөрейге II-ги чергениң лауреады шаңналга төлептиг болган. “Авыда” мода болгаш костюм театры (удуртукчузу А.Б. Чымбалдай) Санкт-Петербург хоорайга эрткен Улустар аразында “Браво, театр” мөөрей-фестивальга “Дарийгилер” деп коллекция-биле киришкеш, Гран-при шаңналды чаалап алган.
Кожуун, республика, Россия чергелиг фестивальдарга, мөөрейлерге тиилелгелер суурларда культура бажыңнарынга болгаш ном саңнарынга хүн бүрүде чогаадыкчы ажылдың түңнелдери. Ак-Туругнуң көдээ Культура бажыңында Римма Ховалыгның удуртуп турары бичии уругларның “Золушка” театры ышкаш янзы-бүрү уран чүүл бөлгүмнеринден келир үениң артистери, ыраажылары, чогаалчылары дээш уран чүүлге өске-даа мергежилдерниң кижилери чедиишкиннерже баштайгы базымнарын эгелээн. Уран чүүлдүң делгем оруунче оларны чедип үндүрген хоочуннарны утпайн сактып чорууру өөрүнчүг. Ындыг хоочуннарның бирээзи Ак-Туругдан хөгжүмчү Виктор Намчан-оолович Дөңгүр-оол. “Ак-Туругнуң шолбаннары” ыраажылар мөөрейин ол үндезилеп тургускан. Ооң 75 харынга тураскааткан кожуун чергелиг мөөрейни Культура кижизиниң чылында эрттирген. Виктор Намчан-ооловичиниң “Ак-Туруумну” деп ырызын Ак-Туругнуң чаарттынган библиотеказының эргелекчизи Чодураа Анай-оол дыңнакчыларның сеткил-хөөнүнге уяранчыг кылдыр ырлаан.
Чаа-Хөл кожуунга 2024 чылда эрткен Культура кижизиниң чылы чүгле культура ажылдакчыларынга хамаарылгалыг эвес, уран чүүлдүң янзы-бүрү хевирлеринге хандыкшылдыг кижилерниң шуптузунга хамааржыр. Оларның аразында башкылар, тудугжулар, чолаачылар дээш кандыг-даа мергежилдиг кижилер бар. Чогум-на оларның культура амыдыралынга киржилгези көдээге амыдырал-чуртталганы улам солун болдуруп турар. Чаа-Хөл кожууннуң Кызыл-Даг көдээ Культура бажыңының болгаш ном саңының ажылынга “Мөңгүн чүскүк” клубтуң кежигүннери ус-шеверлер идепкейлиг киржип келген. Олар ном саңынга бичии уругларның бопук идиктерин быжары болгаш даараары, саазындан харның янзы-бүрү хевирлерин оюп кезери дээш ус-шевер чоруктуң өске-даа темаларынга өөредилгени эрттирип турар. Булуң-Терек суурнуң Херээженнер чөвүлелиниң кежигүннери Культура бажыңынга тыва хептерни быжарынга болгаш даараарының ус-шевер мастер-класстарын чорудуп келген.
Чаа-Хөл кожууннуң бичии уруглар библиотеказының номчукчулары оолдар, уругларның авалары “Библиомама” клубту организастааннар. Эң ылаңгыя аныяк авалар клубтуң ажылынга уруглары-биле кады идепкейлиг киржип, ажы-төлүн номнар номчуурунга хаара тудуп турар. А уругларга сонуурганчыг номнар бо библиотекада хөй.
Чаа-Хөл кожууннуң төп библиотеказы аңгы-аңгы темаларга буклеттерни парлап үндүрүп турар. Уран чүүлге, чогаалга, Тываның ат-алдарлыг кижилерниң чогаадыкчы ажылынга номчукчуларның кичээнгейин хаара тударынга буклеттер дыка ужур-дузалыг болган. Чижээлээрге, композитор Саая Бюрбениң чогаадыкчы ажылының дугайында болгаш ырыларының букледин парлааш, чурттакчы чонга үлээн.
Үстүнде бижээн чүүлдер Чаа-Хөл кожууннуң культура ажылдакчыларының хүн бүрүде чурттакчы чон аразынга чорудуп турар ажылының хензиг кезии-дир.
Чаа-Хөл кожуунга Культура кижизиниң чылын хаап доозарының байырлыг ёзулалы 2025 чылдың февраль 13-те кожууннуң төп Культура бажыңынга болган. Ооң фойезинге суурларда культура одагларынга Культура кижизиниң чылында организастап эрттирген ажылдарның дугайында фото-чуруктарлыг делгелгени байырлыг болуушкунга чыылган чурттакчы чон дыка сонуургаан.
Культура кижизиниң чылын хаап доозарының байырлыг ёзулалынга Чаа-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Херел Серен-Чимит, кожууннуң чагыргазының даргазы Аркадий Өдегей, культура болгаш уран чүүл эргелелиниң даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Чойган Дадар олар киржип, Культура кижизиниң чылында чедиишкиннери-биле культура ажылдакчыларынга болгаш чонга байыр чедирип, шылгарааннарга болгаш Культура кижизиниң чылын эрттиреринге көскү үлүүн кииргеннерге шаңналдарны тывысканнар.
“Авыда” моданың болгаш костюмнуң театрынга “Үлегерлиг уран чүүл коллективи” атты тывыскан.
Чаа-Хөл кожуунга библиотека ажыл-херээн сайзырадырынга киирген улуг үлүү дээш Лидия Моңгушевна Сундуйга “Чаа-Хөл кожууннуң культуразының алдарлыг ажылдакчызы” деп атты тывыскан. Уран чүүлге болгаш литературага чедиишкиннери дээш Чаа-Хөл чурттуг уран чүүл ажылдакчыларынга болгаш чогаалчыларга хүндүлүг аттарны тывыскан: “Чаа-Хөл кожууннуң алдарлыг артизи” атты Тываның улустуң артизи Виктор Наксылга, Тываның хөгжүм-шии театрының артизи Елена Ооржакка, Тываның алдарлыг артизи, ыраажы Долаана Кууларга, “Чаа-Хөл кожууннуң алдарлыг чогаалчызы” деп атты Демчик Дегутка, Тываның улустуң чогаалчызы Шаңгыр-оол Суваңга тывыскан.
“Культура кижизиниң чылын” Чаа-Хөл кожуунга 5 чыл болгаш-ла эрттирерин планнаан. Бирээде, ол хуусаа дургузунда культура болгаш уран чүүлге аныяктарның чедиишкиннери көстүп кээр. Ийиде, ол хуусаа улуг өгбевис Моңгуш Черзиниң, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның болгаш тыва литератураның хөгжүлдезинге боттарының көскү үлүүн киирген чогаалчыларывыстың юбилейлерин беш чыл болгаш-ла хары угда демдеглеп эрттирип келгени-биле холбаалыг. Оларның аразында хар-назын ылгалы – беш чыл.
Ш. ЛОПСАН.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20
