Чаа-Хөл кожуунда хаак, хөккей, хол бөмбүү, хөл шыдыраа, хүреш дээш спорттуң өске-даа хевирлери хөгжүп турар. Бо кожууннуң спортчулары республика чергелиг маргылдааларга тиилеп үнгеш, Тываның спортчу ат-алдарын Сибирь федералдыг округ, харын-даа мырыңай Россия чергелиг маргылдааларга чедиишкинниг камгалап келгеннер.
Чаа-Хөлдүң бичии шыдыраачылары республика чергелиг хөл шыдыраа маргылдааларынга шаңналдыг черлерден дүшпес апарган. Ооң бир чижээ, Шулуу Сат аттыг Чаа-Хөлдүң ниити билиг школазының 5 “В” клазының өөреникчизи Дандар Малбай-оол республиканың школачылар аразынга маргылдааларынга шаңналдыг черлерни каш удаа ээлээн. Амгы үеде Дандар Тываның эң шыырак 32 шыдыраачының бирээзи. Ооң дуңмазы, 2-ги класстың өөреникчизи Угулза Малбай-оол база Тываның эң шыырак бичии шыдыраачыларының санынче кирген. Бо чылдың август айда Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш бичии уруглар аразынга маргылдаага киришкеш, 3-кү шаңналдыг черни чаалап алган.
Дандар биле ооң дуңмазы Угулзаны шыдыраа спортунга угун салгаан шыдыраачылар деп болур. Чүге дээрге оларның авазы Чаяана Малбай-оол ачазы биле даайларының хөл шыдыраа ойнаарын көрүп тургаш, алды харлыында-да спорттуң бо хевиринге хандыкшый берген. Чадаананың 1 дугаар школазынга өөренип тургаш-ла, Чөөн-Хемчик кожууннуң школачыларының аразынга хөл шыдыраага чемпионнап, республика чергелиг маргылдааларга шаңналдыг черлерни чаалап ап, Абакан, Иркутск хоорайларга маргылдааларга Тываның спортчу адын төлептии-биле камгалап чораан. Чаяана Эресовнаның оглу биле уруу база авазын дөзээн шыдыраачылар болганы ол.
Шыдыраа спортунга хандыкшылдыг бо өг-бүле Шагаага тураскааткан маргылдааларны Чаа-Хөл кожуунга 2022 чылдан бээр эрттирип келген. Баштайгы маргылдааны Чаа-Хөл суму чергелиг кылдыр организастаарга, аңаа өске сумулардан шыдыраачылар база киржип келген болгаш, ол маргылдаа чайгаар-ла кожуун чергелиг апарган. 2023 чылда Шагаа маргылдаазы база-ла чайгаар-ла республика чергелиг болу берген. Чүге дээрге Кызыл хоорай дээш өске-даа черлерден шыдыраачылар кээп киришкен. 2025 чылда Шагаа маргылдаазын эрттиреринге Малбай-оолдарның шыдыраачы өг-бүлези амдыгааштан белеткенип эгелээн. Маргылдааларның тиилекчилеринге шаңналдарны бо өг-бүле боду белеткеп турар. Черле ынчаш, Чаа-Хөлге хөй-ниити акцияларны Малбай-оолдарның өг-бүлези бо-ла деткип, эң ылаңгыя тускай шериг операциязының киржикчилеринге дузаны чыырынга үлүүн киирип келгеннер.
Шулуу Сат аттыг Чаа-Хөлдүң ниити билиг школазының директору Т.Е. Кара-оолдуң эгелээшкини-биле школага шыдыраа клувун ажыдар деп шиитпирлээн. Школага бир өрээлди тускайлап үндүрген. Шыдыраа клувун дерииринге Малбай-оолдарның өг-бүлези киржип, материалдыг деткимчени-даа көргүскен. Клубтуң өрээлин хөл шыдыраа спортунуң утка-шынарынга дүүштүр дерээн. Шыдырааның алды столун тургускан, аңаа хары угда 12 шыдыраачы ойнап болур. Ол-ла өрээлдиң шалазынга шыдыраа хөлүн кылган, шыдырааның улуг бодалар, оолдар хевирлерин ол шөлде тургускан. Оолдар, уруглар кылаштажып тургаш, шыдыраа ойнап болур.
Клубтуң чоокта чаа байырлыг ажыдыышкынынга Чаа-Хөлдүң шыдыраа спортунуң хоочуннары киржип, чаа клуб Тыва болгаш Россия чергелиг спортчуларның ужуп үнер уязы апаар дээрзинге бүзүрелин илередип, клубтуң материалдыг баазазынга өмек-дөмек болур акша-хөреңги белээн бергеннер. Школада шыдыраа клуву Чаа-Хөл суурнуң улуг, бичии шыдыраачыларының чыглып ойнаар ынак чери апарган.
Шулуу Сат аттыг школада шыдыраа клуву Чаа-Хөл кожуунда чаңгыс эвес, Булуң-Терек суурда М.Меңниг-оол аттыг хөл шыдыраа клуву база бар. Физика биле математика башкызы, Тываның улус өөредилгезиниң тергиини, хөл шыдыраага республиканың каш дакпыр чемпионунуң чырык адынга тураскаадып тургускан бо клубтуң 2024 чылдың апрель 27-де байырлыг ажыдыышкыны-биле холбаштыр эрттирген турнирге республиканың барыын зоназының кожууннарындан 12 хардан өрү назы-харлыг 100 хире шыдыраачылар киришкен. Маргылдааны М.Х. Меңниг-оолдуң төрелдери, Булуң-Терек школазының доозукчулары, хоочун башкының болгаш шыдыраачының өөреникчилери организастап эрттиргеннер.
Чүгле чаңгыс чыл дургузунда кожуунга хөл шыдырааның ийи клуву ажыттынганы – Чаа-Хөлде хөл шыдыраа спортунуң хөгжүлдезиниң херечизи.
Ш. СУВАҢ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №94 2024 чылдың декабрь 7