Чаа ажыттынган Тубтен Шедруб Линг хүрээзинде бо чылдың сентябрь 20-ден эгелеп ажылдай берген ном саңында амдыызында сарыг шажынга хамаарышкан 829 ном бар. Ында бар орус дылда номнар Москваның сарыг шажынчылар ниитилели «Сохраним Тибет» деп фондунуң чаа хүрээге белек кылдыр берген номнары. Моол болгаш төвүт дылда номнар Лодой башкы Тываның Камбы-ламазы турда Индияның сарыг шажынчылары белекке берген турганын, кажан Лодой башкы чок болган соонда Тываның Камбы-лама эргелели 2023 чылдың апрель айда Тубтен Шедруб Линг хүрээзинге хүлээдип берген деп, ол төөгүнү эки билир кижилер чугаалап турар.
Хүрээни болгаш ном саңын сонуургаан чон үзүктел чок кээп турар. Сарыг шажын төөгүзүн, амгы байдалын, улуг лама башкыларывыстың намдар төөгүзүн, чүдүлгевис катап диргизеринге боттарының билиг мергежилин харам чокка өргүп чоруур төвүт башкылар, хүрээлер дугайында ном-сеткүүлден, чырыкче парлаттынып үнген ажылдарны ажыглап, эвээш-бичии-даа бол, билир шаавыс-биле чугаалап турар бис.
Хей-аъдывыс көдүрүп, бисти сорук киирип турар бир кол чылдагаан — улуг-биче чоннуң боттарының чүдүлгезинге бүзүрелиниң, сонуургалының күштүү. Ылаңгыя аныяк башкыларның ырак-узак кожууннардан өөреникчилерин эдертип алган чедип кээп турарынга канчап чоргаарланып, өөрүп биживес боор.
Бай-Тайганың үстүкү класстарының өөреникчилери, Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Септен сургуулдар, Барыын-Хемчиктен төрелдер бөлүү, Кызылдың 5 дугаар гимназиязындан дээш чон үзүлбес. Чамдыктары чүдүлге талазы-биле билии дыка бедик деңнелде дээрзин эскерип болур.
Кызылдың ол чарыкта чаа туттунган 18 дугаар школаның өөреникчилери аныяк башкызы Сылдыс Май-оолович Күжүгет-биле келгеш бисти кайгаткан. Оларның чүдүлгеге сонуургалы, бүзүрели ол хевээр артар болза, бедиктерже чедиишкиннер оларның мурнунда.
Биске доктаамал таваржып турар бир кол айтырыг — сарыг шажын дугайында тыва дылда кандыг номнар үнген, база ол номнарны кайыын тып, көрүп, номчуп болурул? Тыва дылда номнарның утка-шынары, даштыкы каасталгазын деңнеп көөр болза, орус дылда үнүп турар номнарның саны хөй болгаш даштыкы, иштики каасталгазы, кылган шынары бедик дээрзин эскерип болур.
Бисте бар 829 номнуң аразында орус дылда 668, тыва дылда 8 ном бар. Ол кандыг номнарыл? Чырыкче үнген чылының аайы-биле алырга: Лобсанг Тхуптен, О.М. Саая «Будда Бурганга сүзүглеп тейлээри база хилинчек-човулаңдан адырлырының аргалары» (Кызыл, 2007 ч.), Пэндэ Гуалцен «Алдын чула» (Кызыл, 2008 ч.), Лопсан Чопел, Чочагар Монгуш «Ыдыктыг XIV Далай-Лама Тензин Гьятцонуң Тывага үш хүн иштинде берген өөредиглери» (Кызыл, 2014 ч.), С.Ч. Донгактың орус дылдан очулдурганы Ыдыктыг Далай-Ламаның бижээн намдары «Дезигде хосталга» (Кызыл, 2016 ч.), Чочагар Монгуш, Лопсан Дондуп тургускан «Ыдыктыг XIV Далай-Лама Тензин Гьятцонуң Ладакка берген өөредиглери (Кызыл, 2017 ч.), Геше Туптен Наван «Очалаңның дээскинчээ» (Кызыл, 2017 ч.), Лобсанг Тхуптен «Чырык дуза-IV» (Кызыл, 2023 ч.), Моол дылдан И.Б. Айыр- оол очулдурган «Будда бурган башкы база бодхи ыяжы» (Кажан, каяа үнгенин айытпаан, А.Ш., Х.А. Ооржактарның деткимчези-биле парлаан).
Тыва дылда бо каш номнардан эгезин алган чаа хүрээде сарыг шажын номнарының фондузу каш чыл болгаш көвүдей бээринге бүзүреп, күзелдиг кижилер номчуп каапкан номнары-биле дузалаптар боор деп бодал-биле бижидим.
Зоя МОНГУШ, библиотекарь.
“Шын” № 85 2023 чылдың ноябрь 8