Уругларның ийиги бажыңы – школа. Олар эң-не хөй үезин школада эрттирип турар. Ажы-төлдүң кижи болуп хевирлеттинеринге, эртем-билиглиг, угаан-сарыылдыг, төрээн чериниң төлептиг хамаатылары болурунга «ийиги бажыңы» чугула рольду ойнап турар.
1939 чылда архитектор Л.А. Степановтуң ажылдап кылган төлевилели-биле туттунган чаңгыс аай хевирниң школалары совет үеде колдап турган. Ынчангаш чаңгыс-даа барып көрбээни школада безин кайда чүү турарын, дерилгезинден эгелээш кижи даап бодап кааптар чораан: ак болгаш ак-көк ханалар, хүрең будук-биле будуп каан шала, кара-хүрең самбыра дээш шупту дөмей.
Совет Эвилели дүшкен соонда, чаа үе-биле деңге сайзырал «шургуп» кирип келген. Ооң-биле чергелештир уруглар садтары, школалар болгаш өске-даа өөредилге черлери чаарттынып, биеэги дег чаңгыс аай эвес, аңгы-аңгы хевирлерниң, чаа модельдиң социал объектилери туттунуп эгелээн.
Россияның школаларынга капиталдыг септелгени калбаа-биле чорудар дугайында чарлыкты 2021 чылда РФ-тиң Президентизи Владимир Путин үндүрген. Оон бээр-ле школаларның капиталдыг септелгелери күжениишкинниг чоруп турар.
Эрткен 2022–2023 өөредилге чылында Тываның 27 школазынга капиталдыг септелгени кылган болза, бо чылда көдээ черниң 13 школазынга чорудары көрдүнген. Шагаан-Арыгның, Ак-Довурактың, Туранның, Чал-Кежигниң, О-Шынааның, Бүрен-Аксының, Сесерлигниң, Дөң-Терезинниң, Тоора-Хемниң, Сарыг-Септиң, Булуң-Теректиң болгаш Сосновканың школалары «Өөредилге системазының чаартылгазы» деп федералдыг программаже бо чылын кирген. Оларның ийизинде капиталдыг септелге ажылдары доозулган. Өөредилге чылы эгелээринге чедир ук школаларны чаа дериг-херексел-биле чүмнээри арткан.
Эрткен дыштаныр хонуктарда ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Барыын-Хемчик кожууннуң Дөң-Терезин ортумак школазынга четкеш, социал четкиде бодунуң блогунга демдеглелди кылган:
«Капиталдыг септелге кылып турар школаларга барган санымда-ла, чурттуң Президентизиниң эгелээни «Өөредилге системазының чаартылгазы» деп программаның ажыктыын магадаар-дыр мен. Школаларның капиталдыг септелгези көдээ черлерниң хөгжүлдезинге дыка улуг идиг. Чижээлээрге, Дөң-Терезин ортумак школазын бузуптарга, чүгле дөрт ханазы арткан. Ам бо школаны кижи таныыр аргажок. Чаа хевирниң кончуг чараш школазы апарган. Ук школаның удуртулгазын демдеглекседим. Эрги октаттынган мастерскаяны эде кылгаш, спорт зал кылырын олар планнап турар. Суурда тускай эртемниг тренер башкы бар. Дөң-терезинчилерниң аныяктарны спортче хаара туткан эгелээшкиннерин ыяап деткиир мен.
Бо чылын школаларның капиталдыг септелгезин апрель 1-де эгелей бердивис. Бо хүнге чедир чамдык школаларның септелгези доозулган. Уруглар чаарттынган школага сентябрь 1-ден эгелеп өөренир ужурлуг».
2023–2024 өөредилге чылының эгезинде Тываның 4000 ажыг школачылары септеттинген школаларга өөренип кириптер. Школаларның септелге ажылдары Тываның Баштыңының, өөредилге сайыдының болгаш өске-даа кураторларның хайгааралында.
Бо чылын чүгле капиталдыг септелге ажылдары эвес, а чаа школалар тудуу база немешкени – өөрүнчүг болуушкуннарның бирээзи. Уруглар садтары болгаш школалар немежир-ле болза, бурунгаар хөгжүп олурарывыстың демдээ ол. Уругларның бедиктерже үнер оруунга таарымчалыг байдалдарны тургузары чугула ажыл-херек. Эртем-билигже чүткүлдүг, угаан-сарыылдыг салгал – бодувустуң-на келир үевис болгай. Ынчангаш уругларның «ийиги бажыңынга» таарымчалыг байдалдарны тургузары хүлээлгевис-тир.
Айдың ОНДАР.
"Шын" №55, 2023 чылдың июль 26