«Чуртталга оран-савазы болгаш таарымчалыг хоорай хүрээлели» национал төлевилел
Ыдыктыг Таңды сынның эдээнде чараш агаар-бойдустуг черде Хову-Аксы суурнуң салым-чолу-ла ындыг болган боор оң, амыдырал-чуртталганың, ажыл-агыйның аайы-биле чараштыр туттунуп, Тываның эң чараш-чаагай сууру дирти бээр.
Эрткен чүс чылдың 60–70 чылдарында “Тывакобальт” комбинадының тудуу-биле чергелештир ажылчыннарның чуртталга суурун тудуп турган. Ол дээрге ынчангы Тывада суурлардан бир янзы, төпчүткен одалгалыг, изиг-соок суглуг, иштинде арыгланыр черлиг, ванналыг болгаш душтуг, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, чаагайжыды туттунган суур. Ыяш брустан туткан, даштын рейкалар-биле чараштыр шыпкан, янзы-бүрү өңнерлиг дозулар-биле будаан бажыңнар Таңды сынының эдээниң чараш агаар-бойдузу-биле аяннажып, айыраң каас чечектер ышкаш көстүп турган.
1990 чылдарның эгезинде Совет Эвилели буступ дүжерге, Россияга экономиктиг сандараашкын уржуунда “Тывакобальт” комбинат сандарап буураарга, Хову-Аксы суурга амыдыралдың кара дилиндээ шөйлүп чоруткан. Ылаңгыя суурнуң чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга ол аар согуг болган. “Тывакобальт” комбинатка хамааржып турган ажылчыннар суурунуң төпчүткен чылыдылга болгаш изиг-соок суглар хандырылгазының системаларын кайы бүдүрүлгеге дамчыдып бээрил, кайы административтиг эрге-чагырга харыысалгага алырыл дээн хевирлиг нарын айтырыгларны тодаргайлаарынга элээн каш чылдар эрткен. 2012–2013 чылдарның кыжынында болган чуртталга-коммунал озал-ондаа Хову-Аксы суурже чүгле республиканың эвес, а федералдыг эрге-чагырганың шыңгыы кичээнгейин угландырган. Бо болуушкун Хову-Аксының катап чечектелип эгелээриниң дазылы болган деп-даа чугаалап болур. Суурнуң чуртталга-коммунал четкизин чаартыр, чурттакчы чонну ижер арыг суг-биле хандырылгазын экижидер, барык 50–60 чылдар бурунгаар ыяш материалдан туткан бажыңнарны септээр дээн ышкаш айтырыглар мырыңай федералдыг албан черлеринге чедир көдүрлүп эгелээн.
Хову-Аксының чуртталга-коммунал, септелге-тудуг айтырыгларын канчаар шиитпирлээриниң аргаларын республиканың эрге-чагыргазы дилеп турда, чаяаны көрген, 2019–2030 чылдар хуусаада боттандырар “Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлеңи”, “Чурттаары айыылдыг эрги бажыңнардан чаа бажыңнарже чурттакчыларны көжүрери” федералдыг программаларны бүгү Россияга боттандырып эгелээн. Федералдыг программаларга дүүштүр регионалдыг программаларны база ажылдап кылган. Чижээлээрге, “Чурттаарынга таарышпас чуртталга бажыңнарының фондузун кызырарын хандырары” республика программазын ажылдап кылган. Бо программаларның аайы-биле Хову-Аксы суурга чаагайжыды туттунган чуртталга бажыңнарының тудуу элээн калбарган. Эрги бажыңнарны бузуп, оларның орнунга чаа бажыңнарны тудуп турар. “Тывакобальт” комбинат үезинде суурже болгаш ооң бажыңнарының аразынга шөйүп чоруткан коммунал четкилерни чаартыр септеп, күчүзүн улгаттырган. Чүге дээрге эрги ийи каът бажыңнарның деңнелинге күчүзүн өйлеп каан четкилер үш каът чаа бажыңнарга чылыг болгаш изиг-соок суг дамчыдып чедиреринге күш четпейн барып болур.
Тывага чуртталга бажыңнарының тудуунга федералдыг саң-хөө деткимчези база көвүдээн. Чижээлээрге, “Чурттаары айыылдыг эрги бажыңнардан чаа бажыңнарже чурттакчыларны көжүрери” федералдыг программаны 2022 – 2023 чылдарда боттандырарынга Тыва 214 сая рубль саң-хөө деткимчезин алган. Бо акшаландырыышкынның чамдыызын Хову-Аксы суурга чаа чуртталга бажыңнарын тударынга республиканың удуртулгазы үндүрген. Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының акша-хөреңгизи-биле республикага тудугну комплекстиг чорударының сес төлевилелинче Хову-Аксы суурнуң “Юбилейный” болгаш “Первомайский” микрорайоннары база кирген. Бо микрорайоннарның комплекстиг тудуунуң төлевилелдери Күрүне экспертизазының хыналдазын эрткен болгаш бадылаткан.
Хову-Аксы суурда чаа бажыңнарны туткан, ынаар эрги бажыңнарның чурттакчыларын көжүрүп киирген дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринге бо-ла көстүп кээр апарган.
Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурнуң Гагарин кудумчузунда 1А дугаарлыг бажыңда чаа квартираларның дүлгүүрлерин чурттакчыларынга 2022 чылдың апрель 12-ниң хүнүнде дамчыткан. Эргилээн алды бажыңга чурттап турган 82 өг-бүле чаа квартираларны алыр аас-кежиктиг болган. Чаа квартираның ээзи Оскал-оол Оюн: «Эрги бажыңым орнунга чаа квартираны алганымга канчаар-даа аажок өөрүп тур мен. Чаа бажыңнарывыс чараш, чылыг, чырык-тыр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга, Тываның Чазаанга четтиргенимни илереттим» – деп чугаалаан.
Хову-Аксы суурда Юбилейная кудумчузунда 5 биле 10 дугаарлыг үш каът, бирээзи-ле 18 квартиралыг бажыңның тудуу доозулган. 36 өг-бүле азы 116 кижи 2024 чылдың эгезинде чаагайжыды туткан чаа бажыңнарже көжүп кирген. Мооң мурнунда Мир кудумчузунуң 4 биле 16 база Юбилейная кудумчузунуң 15 дугаарлыг бажыңнарынга чурттап турганнар. Оларның амыдырал-чуртталгазында онзагай болуушкунну өг-бүлелер хөглүү-биле байырлап, чону-биле өөрүшкүзүн үлешкеннер.
2024 чылдың декабрь 12-ниң хүнүнде Хову-Аксы суурда Юбилейная кудумчузунда бедип үнген он ийи квартиралыг база бир чаа бажыңны ажыглалга киирип, аңаа чурттаар өг-бүлелерге квартираларның дүлгүүрлерин тудускан. Хову-Аксы суурнуң баштайгы чурттакчыларының бирээзи, Хову-Аксынга кобальт комбинадын тудуп үндүреринге бодунуң улуг үлүүн киирген күш-ажылдың хоочуну 96 харлыг Вера Ющенко чаа квартираны алганынга дыка өөрээн.
Хову-Аксы суурда чуртталга бажыңнарының тудуу уламчылап турар. Спортивная кудумчуда 90 квартиралыг чуртталга бажыңын «Стройспецмонтаж» тудуг организациязы тудуп турар. Бо бүдүрүлгениң удуртукчузу Георг Донаканянның чугаазы-биле алырга, бажыңны 2025 чылдың чайын ажыглалга киирерин планнаан. Тудуг материалдары-биле хандырылгада шаптараазыннар чок, оларны Кызылда садып эккеп каан. Херек апаарга, удур-ла сөөртүп алыр. Тудугда Кызыл хоорайның болгаш Хову-Аксы суурнуң чурттакчылары ажылдап турар.
Чеди-Хөл кожуун чагыргазының архитектура болгаш тудуг талазы-биле кол специализи Чиңгис Сарыгларның чугаалааны-биле алырга, “Чурттаары айыылдыг эрги бажыңнардан чаа бажыңнарже чурттакчыларны көжүрери” федералдыг программа, “Чурттаарынга таарышпас чуртталга бажыңнарының фондузун кызырарын хандырары” регион программазы-биле Хову-Аксы суурда он дөрт бажыңны туткан, ынаар эрги 26 бажыңның чурттакчыларын көжүрүп киирген. Бузуп каапкан эрги бажыңнарның орнунга 18, 12, 16 квартираларлыг 33 бажыңны тударын планнаан. 2025 чылда хөй квартираларлыг дөрт бажыңны тудар. Тудар бажыңнарның төлевилелдери болгаш өске-даа документилери белен.
Таңды сынның эдээнде чараш агаар-бойдустуг черде Хову-Аксы суур чылдан чылче улам чаарттынып, улам-на магаданчыг чараш аянныг апар чыдар.
Ш. МОҢГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16
