Тывада кожуун, суурларны хөгжүдеринче көрдүнген ажылдар шалыпкыны-биле уламчылавышаан. Орук тудуу, культура, спорт, өөредилге албан черлеринде чаартылгалар саат чокка кыска хуусаа дургузунда кылдынып турар.
Бо чылын 60 маадырларның тура халыышкынының 140 чыл оюн Тыва демдеглээринге белеткенип турар. Бир дугаарында, хөйнүң кичээнгейин Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр сууру хаара тудары билдингир. Бо хүннерде ында хары угда аңгы-аңгы объектилерде септелге, тудуг ажылдары кидин түлүк чоруп турар. ТР-ниң Орук-транспорт яамызы Алдан-Маадыр биле Ак-Даш суурларның аразында 11 километр орукту септеп, асфальтылай берген. Бо ажылды ноябрь айда доозары көрдүнген.
Чазак Даргазы барыын кожууннарже сургакчылаашкын үезинде Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр суурунга четкеш, байдалды хынап көрген.
– Бо хүннерде барык кожуун бүрүзүнде чаартылгалыг септелге болгаш өске-даа тудуг ажылдарын чорудуп турар. 2022 чылда чурттакчы чондан кирген чагыгларны өөренип көргеш, Алдан-Маадырдан Ак-Даш суурга чедир орукту эде кылып эгелээн бис. Ол ышкаш ында ангарлыг хевирниң спорт залының тудуу, культура объектилеринде капиталдыг септелгелер чоруп турар. Бо чылын демдеглеп эрттирер деп турарывыс 60 маадырларның тура халыышкынының 140 чыл ою бистиң төрээн чуртувустуң төөгүзүнүң чугула чадазы-дыр.
Сүт-Хөлдүң чурттакчылары – эр хейлер! Бүгү чаартылгаларны эскерип, девискээрин чаагайжыдарынга боттары немей аргаларны тып, үлүг-хуузун киирип турар. Чоннуң шак ындыг идепкейжи чоруун болгаш эгелекчи саналдарын деткиири күзенчиг. Амдыызында чурттакчылыг пункт бүрүзүнче оруктарны чаартып, септеп, шупту суурлар болгаш хоорайларны хары угда хаара тудар арга чок-даа болза, планнаттынган хемчеглерни боттандырары-биле ажыл соксаал чок уламчылап турар. Мурнувуста ажыл хөй. Бо-ла бүгү ажылдың түңнели, шынап-ла, бисти өөртүп, чонувустуң амыдырап-чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузар дээрзинге бүзүрээр мен – деп, Владислав Ховалыг сургакчылаашкын соонда социал четкиде блогунга бижээн.
ҮРДЕ МАНААН КҮЗЕЛИ БҮТКЕН
Чазак Даргазы келген деп суурнуң хоочуннары дыңнажыпкаш, кончуг дүрген чыглып, Дарганың бажын дозуп, мурнун былаажып чугаалап турганнар. ТР-ниң кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы, хоочун эмчи Сүгдер Монгуш чоннуң хөй чылдар дургузунда манап чорааны оруун септеп эгелээнинге өөрүп, Чазак Даргазынга четтиргенин илереткеш, “Улгады-даа бердивис. Суур биле Сүт-Хөл аразынга неделяда каш-даа аргыжар бис. Оруувус халалыг чүве. Бо назыда оода асфальтылыг орукка чоруп көрген болза деп күзеп чораан күзелим ам-на бүде бээрге, дыка амырап тур мен. Четтирдивис, Владислав Товарищтайович!” — деп чугаалаан.
Алдан-Маадыр суурнуң хоочуннары бүгү чаартылгалыг ажылдарда идепкейлиг киржип турарын Эртинелер аттыг хоочуннарның хөй-ниити организациязының даргазы Клавдия Донгак таныштырган:
– 2021 чылдың декабрь 2-де маңаа чон хуралынга Чазак Даргазы бүгү кылыр чаартылгаларының планын чугаалаан чүве. Ол чүүлдер бо ийи чыл дургузунда шупту боттанып тур. Суурувус, кожуунувус каракка көзүлдүр-ле сайзырап эгелээнинге улуг-биче чону шупту дыка амырап турар бис. Чазактың талазындан шак мындыг деткимче турда, канчап анаа олурар боор дишкеш, боттарывыс база үлүг-хуувус киирер дээш, 2022 чылдан тура “Хоочуннар садын” тарып эгелээш, ам-даа ооң девискээрин улгаттырар деп турар бис. Ында долаана, чодураа, ранетка, инек-караа, малинаны тараан бис. Аңаа немей вишня, слива, яблоняны тарыыр бис. Бо юбилейлиг чылда тарып алган садывыстың байырлыг ажыдыышкынын кылыр бис. Келир үеде өзүп олурар салгалдарывыска бистиң белээвис болзун – деп, хоочун дыңнаткан.
ЧАА КЛУБКА БАЙЫРЛААР
"Культура" национал төлевилел-биле чаарттынып турар культура албан черлери Тываның барык суур бүрүзүнде дизе частырыг болбас. Алдан-Маадыр база оон чыдып калбаан. Бо хүннерде ында Культура бажыңын болгаш Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң салбыры болур оран-саваны септеп турар.
200 кижи олуттуг Самбажык аттыг Культура бажыңы 1977 чылдың ноябрь 7-де ажыттынган. Оон бээр мынча чылдарда чаңгыс-даа капиталдыг септелге кылдынмаан. Клубта бо хүнде техниктиг ажылдакчылар-биле катай 11 кижи ажылдап турар.
Культура бажыңының септелгезин бо чылдың март айдан тура Шолбанай Чанзанның удурткан хүлээникчи организациязы “Депшилге” КХН чорудуп турар. Амгы үеде соңгаларын, эжиктерин бүрүнү-биле солаан, иштики ажылдары барык адакталып турар, ол ышкаш клубтуң одалга системазын, фасадын база чаартыр дээн.
“Депшилге” КХН шак ындыг капиталдыг септелгелерни Сүт-Хөлдүң эге школазынга, Бай-Тайганың школазынга база кылган. Ында доктаамал ажылдап турар бригадаларның дуржулгазы бедик. Алдан-Маадырның Культура бажыңында септелгени 18 кижиден тургустунган бригада чорудуп турар. Тудуг материалдары чедер, оларны Абакандан чагыдып ап турарын бригадир Кежик Ондар чугаалаан.
ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжиттиң чугаазы-биле, клуб септелгезинче федералдыг бюджеттен 16 сая рубльди аңгылаан, бо хүннерде 10 сая 800 муң рубль-биле хүлээникчи организацияны акшаландырган. Артканын база удавас төлеп бээр.
Ол ышкаш музей салбырының септелгезин губернатор төлевилели-биле республика бюджединден 5 сая рубльди аңгылаан турган. Садыглаашкынны “Тактал” тудуг бригадазының удуртукчузу, хуу сайгарлыкчы Надежда Куулар ойнап алгаш, 4 сая 85 муң рубльге септелгени март айдан чорудуп эгелээн. Бюджетке 1 сая 800 муң рубль камналгалыг болган. Оон аңгыда, “Сорунза” губернатор төлевилели-биле Кара-Чыраа суурда чаа клуб тудуу уламчылап турар. Бо бүгү культура албан черлериниң септелге, тудуун август 1-де доозары көрдүнген. Чүге дээрге 60 маадырларның тура халыышкынының 140 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хемчеглер август айның ийиги чартыындан эгелей бээр.
Алдан-Маадыр суурга ооң мурнунда амыдырал-хандырылга бажыңы турган оран-саваны септеп турар “Тактал” хүлээникчи организацияның бригадири Кежиктиг Куулар септелге ажылын хуусаа бетинде доозуптарынга беленин дыңнаткан. Бо ажылдарже тус черниң 4 ажыл чок улузун хаара тудуп, үе-шаанда акша-шалыңын төлеп берип турар. Тос кижиден тургустунган бригада оран-саваның иштики ажылдарын доозупкан, ам чылыдылга системазын чаартып эгелээн. Ниитизи-биле ажылдың барык 70 хуузу кылдынганын бригадир чугаалаан.
Тываның төөгүзүнде онза черни ээлээн юбилейлиг чылда алдан-маадыржылар чаартылгаларынга өөрүп, бүрүнү-биле чаа дериг-херексел, эт-сеп-биле дериттинген оран-саваларның байырлыг ажыдыышкынын четтикпейн манап турар.
/ Карина МОНГУШ.
Начын АҢГЫР-ООЛДУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №38 2023 чылдың май 27
