Чаавам «Шынның мөгейикчизи

«Шын» солуннуң юбилейин уткуштур чарлаан мөөрейинге чөпшээрежип, бодумнуң үнүмнү кадыксадым.

«Шын» солун-биле харылзаам бичиимде эге класс өөреникчизи, шору номчуптар апарганымдан эгелээн. Караа четпес даайым турган чүве, бо-ла солун номчуп бер деп дилээр. Солун кээрге-ле, мени амыратпас кижи. Ол кырган-ачам — даайымның амыдыралынга «Шын» солун дыка-ла херек, үнелиг турганы ол. Шоодуглуг чүүл номчуп бээримге, «Дуу ол К-оол, ооң-биле шуут дөмей-дир бе, уруум. Өөдежогу аттыг кижи-ле болгай. Мону барып номчуп берзе көрем!» — дээр. А бир кижини мактап каан чүүл болза, «Эр хей, эр кижи ынчаар чурттаар болбас ийик бе, кончуг эр-дир оң» — дээр.

Мен бодум ортумак класстарга өөрени бергеш, база-ла «Шынны» номчуур апарган мен. Кончуг чугула чүүлдерни кижи оон билип алыр чүве.

Ажылдай бергеш, «Шынны» ыяап чагыдып алыр мен, өг-бүлевис-биле номчуурунга ынак бис. Директорувус Шарий-оол Владимирович башкылар бистен чагыдылгавысты ыяап-ла айтырар турду. «Эртем талазы-биле сеткүүлден аңгыда, «Шынны» чүге чагытпаан силер, башкы? Тывавыс иштинде чүү болуп турарыл, ону билбейн чыткаш, өөреникчилерни канчаар кижизидер бис?» — деп шыңгыы айтырар. Ынчангаш шупту башкылар «Шынны» база ыяап-ла чагыдар турдувус. Харын-даа дүүнгү «Шында» бижээн ындыг материалды номчудуңар бе, деп безин айтыра бээр, шыңгыы-ла башкы. Ол база биске улуг өөредиг, амыдыралывыска ажыктыг сүме, углакчы болуп турганы чугаажок.
Бөгүн мен ынак солунумга авам орнунга авам болуп арткан чаававыс Долзат Туматовна Тюлюштуң дугайында бижикседим. Ол база «Шын» солуннуң мөгейикчизи, солун кээрге, акым-биле иелээ карактарының шилдерин кеткилепкен номчуттунган олурарлар. Ында бижээн чүүлдерни сайгарып чугаалашкан-даа олурар чүве.

Чаавам 1940 чылдың май 2-де Улуг-Хемниң Хендерге сумузунга малчын арат өг-бүлениң улуг уруу болуп төрүттүнген. Ам бо чылын 85 харлаар. Ол хостуг үезинде шүлүк чогаадырынга ынак. Ынчангаш Шагаа байырлалын уткуштур чаавам Долзат Туматовнаның шүлүүн дамчыттым.

Шагаа

Частың чаагай байырлалы
Шагаавыс-даа чедип келди.
Чарыштырар аът-хөлдү
Чазап, баглап, соодаалы.

Амданныг чем белеткээштиң,
Артыш-саңны кыпсыылыңар.
Аъштың-чемниң дээжизин
Арттырбайн, саңче салыыл.

Дагдан бадып, чуңгулаалы,
Даалылап, кажыктаалы.
Тывызыктап, тоолдажып,
«Тывыңар!» деп догааштыраал.

Манчы-хуужуур, буузаны
Пашты долдур хайындыраал.
Аал чонуң дөгерезин
Арттырбайн, чемгерээли.

Өле баштыг өгбелерни
Өрү чалап, хүндүлээли.
Ак-ла кадак сунмушаан,
«Амыргын-на!» деп чолукшуулу.

Ам чаавамга тураскааткан шүлүүмнү бараалгаттым.
Хайыралыг авам ышкаш ынак чаавам,
Кажандан бээр меңээ эргим, онза кыс сен.
Угаанныг-даа, чечен сөстүг, топтуг, оожум,
Улустарның улуг кызы, тыва кыс сен.

Чагыг-сөзү чиге, тода, углап баштаар,
Чалыыларга амыдыралче орук айтыр.
Амыдыралын чазыг чокка чурттап эрткен,
Аныяксыын ам-даа салбаан, көрүңер даан.

Уйнуктарын хүн бүрү карактажып,
Уруг-дарыын, чуржуларын өглеп-баштап,
Улус чоннуң аразында хүндүткелдиг
Улуг чаавам 85 чыл чурттааны ол!

Кадыкшылың шыңгыы камна,
Каш-каш чылды тоова-даа.
Аравыска бисти чагып, сургап чорааш,
Амыр шөлээн 100 чыл чедир чуртта, чаавай.

Анфиса ТЮЛЮШ.
Өвүр кожуун, Чаа-Суур.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20