ТАР-ның Россияга каттышканының 80, бодунуң 60 харлаанын демдеглээн юбилейлиг чылда Кызылдың Чалыы көрүкчү театры ээлчеглиг онза белекти Тывага сөңнээн.
Эрткен хонуктарда Москвага "XXI чүс чылдың уруглары" төлевилел-биле “Улгаттырар шил” деп XII Делегей чергелиг уруглар театрларының аразынга болган фестиваль-мөөрейге Кызылдың Чалыы көрүкчү театры Дээди шаңналды чаалап алгаш, Тываны алдаржыткан.
Болган фестивальга аңгы-аңгы регионнардан шыырак, шилиттинген хөй коллективтер чыглып киришкен. Оларның аразындан тиилеп үнери берге турганы билдингир. Ынчалза-даа Тываны төлээлеп барган уругларның чогаадыкчы коллективи “Хаан дугайында тоолчургу чугаа” деп шииниң үзүндүзүн көргүскеш, көрүкчүнүң-даа, жюриниң-даа бедик үнелелин чаалап алгаш, ылгалып үнгеш, Гран-при шаңналга төлептиг болганнар.
Бо бедик чедиишкинниң артында ук театрны үр чылдар дургузунда билдилиг удуртуп, солун чаа-чаа шиилерни тургузуп, уругларның театр уран чүүлүнче сонуургалын хаара тудуп, чедиишкинниг ажылдап турар сураглыг режиссер Айлана Чадамбаның төккен дери, киирген үлүг-хуузу улуг дээрзин айтыры чугула. Ол ышкаш көргүскен шиизиниң хөгжүм каасталгазын Тываның улустуң артизи Софья Кара-оол-Дулуштуң болгаш ниитизи-биле бүгү чогаадыкчы коллективтиң күжениишкинниг демниг ажылын демдеглевес арга чок. Эң-не кол рольду бичии артистер ойнаан болбайн аан. Оларга ол хире бедик шаңнал алыры – уттундурбас улуг болуушкун болурундан аңгыда, келир үеде театр уран чүүлү-биле салым-чолун холбап, канчап билир оларның аразындан улуг артистер үнүп кээр-даа чадавас.
Кызылдың Чалыы көрүкчү театры уругларның чогаадыкчы салым-чаяанын деткиири-биле көрдүнген бүгү талалыг хемчеглерден чыда калбайн, удаа-дараа тиилелгелери-биле Тываны алдаржыдып чорууру мактанчыг. Ындыг-даа болза бо-ла тиилелгелериниң артында нарын айтырыглар барын театрда 50 ажыг чыл үзүктел чок ажылдап чоруур сураглыг режиссёр Айлана Чадамба чугаалаан:
– Бистиң театрывыстың чалыы артистери бо удаада база хамыкты кайгадып шыдаптылар. Тываның көрүкчүлериниң билири “Элчиген-кулак хаан” деп тоолга үндезилээн шииден үзүндүнү “Хаан дугайында тоолчургу чугаа” деп адааш, көргүстүвүс. Долузу-биле 53 минута үргүлчүлелдиг чаңгыс көжегелиг шиивистен үзүндүнү фестивальдың негелдези ёзугаар 10 минута дургузунда көргүзерин оралдашкан бис, ынчалза-даа 17 минута болган. Кажан уруглар сценага төнчү точкага турупканда, жюри кежигүннери болгаш көрүкчүлер шупту туруп келгеш, изиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп алганынга уруглар дыка өөрүп турдулар. Жюри кежигүннери: “Бичии узай-даа берген болза, 10 минута болган ышкаш сагындырды. Харын-даа биске ам-даа четпеди. Улаштыр көрүксеп тур бис” – деп, чугаалап турдулар. РФ-тиң улустуң артизи, Улуг театрның солизи, жюри кежигүнү Людмила Сафронова албан-биле чанывыска келгеш, бичии артистеривистиң оюнун магадап ханмаанын чугаалааш, Тывада шак мындыг чараш театр барын ам-на билдим деп бодунга улуг ажыдыышкын кылганын катап-катап чугаалап турду. Ол бистиң театрны бо-ла шии-биле хөйге билдингир ыраажы чораан Людмила Зыкинаның юбилейинге тураскааткан концертке киржиринче чалады.
Бистиң театрның 60 чыл дургузунда чедиишкиннериниң аразында дээди шаңналдарның бо 12 дугаар Гран-при шаңналывыс болуп турар. Ниитизи-биле 32 кижи баарда, кээрде, демир-орук-биле орук-суурга эки чорааш келдивис. Фестивальга келген театрларның аразында эң-не хөй киржикчилиг, бүгү Россияны кежилдир ол ырак черден декорация, реквизиттерин аартыктавайн, сөөртүп алгаш келген театр база бис болдувус. Өске театрлар шуут кайгап турдулар. Чүге дээрге олар чүгле кедер костюмнарын ап алгаш келген.
Бо айтырыгның артында нарын чүүлдерни чугаалавас арга чок. Бистиң театрга монтировщик (эптекчи) чугула херек. Чүге дээрге каяа-даа барганда, бичии артистеривис кымыскаяактар дег улуг декорацияларны аай-дедир дажыыр ужурга таваржып турар. Улуг театрларның артистери гастрольдап чорааш, декорациялар дажывас болгай, аңгы монтировщиктерлиг болур. Бисте 9-тан 17 харга чедир артистер бар-дыр, деңнеп көрүңер даан. Оон аңгыда, бистиң театрның артистериниң орук чарыгдалдарын кезээде ада-иелери төлеп турар. ТР-ниң Культура яамызы бисче шуут ээ көрбейн турар деп чугаалаары шын эвес болур. Бир катап Ижевск хоорайже гастроль баар деп турувуста, чүъгүвүс өртээ четпейн баарга, сайыт Виктор Чигжит дораан ол айтырыгны шиитпирлежип бергенин эки сактыр бис. Деткимче турда, чедиишкиннер база хөй болур дээрзин чугаалаксадым.
К. МОНГУШ.
Чурукту Кызылдың Чалыы көрүкчү театрындан алган.
“Шын” №86 2024 чылдың ноябрь 9
