Өрт камгалалының хүнүнге уткуштур бөгүнгү аалчывыс ТР-ниң хамааты камгалалы болгаш онза байдалдар албанында килдис эргелекчизи Чингис Монгуш-биле ооң ажыл-ижиниң дугайында чугаалаштывыс.
– Чингис Сергеевич, камгалакчы деп кымыл ол?
– Камгалакчы кижи тускай мергежил чедип алгаш, камгалакчы болу бербес. Бергелерге таварышкан кижилерге дуза кадыксаар улус камгалакчы деп бедик атка төлептиг.
– Камгалакчы мергежилди канчап шилип алдыңар?
– Үлегерге алыр, өттүнүксээр кижим – киноларда маадырлар эвес, а чаңгыс чер чурттуувус РФ-тиң Маадыры Сергей Шойгу. Күжүгетовичиниң ажыл-ижин сонуургааш, камгалакчы болур изиг күзел меңээ одунган. 1990 ажыг чылдарда Чадаанага улуг үер болган. Сайыт ынчан үерге таварышкан бажыңнарның ээлеринге түр үеде чурттаар мобильдиг бажыңчыгаштар эккеп салдырган. Даайым, күүйүм суг кран-биле эккеп салыпкан мобильдиг бажыңнарның бирээзинге чурттай берген. Кырган-авам-биле аалдап барып турдувус. Чаңгыс чер чурттугларынга дузалажып шыдаптар ол хире күштүг кижи-дир дээш бичии кижи аажок чоргаарланып, өзүп келгеш, Сергей Шойгу ышкаш, камгалакчы болур мен деп ынчан-на шиитпирлеп алган мен.
– Өртчүнүң берге ажылынче шымнып киргениңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Россияның камгалакчылар эвилелиниң Тывада эргелели деп хөй-ниити организациязын тургускаш, ону удуртуп эгеледим. Акша-шалың-даа чок, хөй-ниитижи ажыл-дыр ийин. Отрядтың кежигүннери Тываның күрүне университединиң студентилери турду. Үш чыл дургузунда хөй-ниити организациязын удуртуп ажылдаанымда, Кызыл кожууннуң өрт черинче ажылдадып киирип алды. Күзелимге чедер базымнар белен эвес болганы ол.
Сергей Күжүгетовичиниң ачызында республиканың кожуун бүрүзүнде федералдыг өрт кезектери бар. Хоойлу-биле алыр болза, хоорай черге болган өртче 10 минутаның дургузунда четкен турар ужурлуг бис. А суурже 20 минута көрдүнген. Суурларже 20 минута дургузунда канчап-даа четтикпейн баар. Ынчангаш суурларга эки турачы өртчүлер деп командаларны тургусканы ол. Тус черниң бюджединиң чегей болганы-биле олар эки турачылар болуп турар. Бир эвес бюджет ашка-төгерии чедер турган чүве болза, суур бүрүзүнге өртчүлер турар болза, дыка-ла эки ийик. Ынчан өрт айыылы чүгээртээр-дир ийин.
– Өрт айыылынга болгаш бөдүүн чонга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Чазын оът-сиген кургаг, өрт айыылы улуг үеде бажыңнарны албан кезиир бис. Тыва кижиниң дедиринде бе, азы чугаа дыңнавазында бе? Бир катап Ыраккы Каа-Хемниң девискээринге бир бажыңга четтивис. Бир угбай хериминиң иштинде кургаг сигенин, бок-сагын бөлүп алган өрттедип тур. «Херим иштинге бок өрттедип болбас. Торгаал онаап болур» деп эп-чөп-биле чугаалаарывыска, аажок удурланган. Чорупкан соовуста, үр-даа болбаан 30 хире минута болганда, өрт дугайында медээ келген. Чеде бээривиске демги-ле угбайның өрттедип турган богун хенертен хат келгеш, кожазының хериминиң иштинче киир хадыпкан. Кожазының ыяш материалдары болгаш серизиниң иштинге чыткан дугуйлары дээш хөй-ле эт-херексели өрттенген.
«Устав хан-биле бижиттинер» деп чон аразында чугаа анаа тыптып келбээн. Чылдан чылче частырыглардан өөренип, өлүм-чидимни, хан төгүүшкүнүн көрүп тургаш бижиттинген устав болур. Хоойлу-дүрүм анаа тыптып келбес, ону хажытпазы – бодунуң-на айыыл чок чоруу-дур.
Кышкы үеде печка ыжындан чок болуп турар чаңгыс чер чурттугларывыс хөй. Печказын аштаары чугула. Аргажок аштаар кижи чок болза, 1000–2000 акшаны харамнанмайн, чагыглар хүлээп турар тускай мастерлерге печказын аштадып алыры артык эвес.
– Өрт болу бергенде бир-ле дугаарында чүнү канчалза экил?
– Өрт черинче дамчыдар. Чамдык улус телефонга алгырып, кускуннай бээр. Диспетчер телефонну харыылаптарга, «Алло, экии. Бажың өрттенип тур» дептерге-ле, чугаалажып олура-ла, дүвүрел кнопказын базыпкаш, улаштыр чагыгны хүлээр. Өөренип азы дыштанып олурган өртчүлер ол-ла дораан кеттингеш, машинага олурупкаш, кайнаар баар адрезин безин билбейн чыда херим даштынче үндүр халды бээр, ол үеде диспетчер өрт болуп турар черниң адрезин радио-харылзаа-биле дамчыдыптар. Өрт дугайында медээлеп долгап келген хамаатыларга айтырыг салырга хорадаар. Диспетчер кижи чагыгны хүлээрде шуптузун билип алыр ужурлуг. Ол медээлерден каш машина, каш ажылдакчы үндүрери хамааржыр
– Дыштанып турган үеңерде өрт болу берген болза …
– Өртчү кижи дыштанып тур мен дээш, өрт болуп турган черниң чаны-биле эртип шыдавас. Ол каяа-даа камгалакчы. Өртчүлерниң аразында кайда-даа бижиттинмээн дүрүмнери бар.
– Эң-не улуг күзелиңер чүү ирги, Чингис Сергеевич?
– Чаңгыс чер чурттуувус, РФ-тиң Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгунуң холун тудуп, чугаалашкан болза деп бодаар мен.
– Силерниң, камгалакчы сагыш-сеткилдиг өртчүнүң күзелиңер бүдер-ле болзунам! «Шын» солуннуң редакциязынга аалдап келгениңер дээш, четтирдивис.
/ Айдың ОНДАР чугаалашкан.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29
