2023 чылдың часкы хову ажылдарынга белеткелдиң эң-не дүшкүүрлүг үези – апрель ай.
Бо чылын 20 муң тонна тараа аймаан, 21 муң тонна картофельди болгаш 4,1 муң тонна ногаа аймаан тарып өстүрер болгаш дүжүдүн чидириг чокка ажаап алырын планнаан.
Республиканың тараа ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелериниң шөлдеринге бо чазын ниитизи-биле 8,2 муң тонна үрезинни чаштырар. Ону садып алырынга, баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, 150 млн рубль акша херек. Үрезинни кайыын садып алырының, ону акшаландырарының айтырыгларын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы амгы үеде шиитпирлеп турар. Мурнуку чылдарда ышкаш, кожаларывыс Красноярск крайның, Хакас Республиканың көдээ ажыл-агыйларындан үрезинниң хөй кезиин садып алыры-биле, чугаалажыышкыннарны чорудар.
2022 чылда Тываның девискээринге агаар-бойдустуң байдалы дыка каңдаашкынныг болганындан тараа, картофель, ногаа аймаа тарып өстүреринге болгаш мал чеми белеткеп алырынга тус черниң чурттакчы чону улуг бергедээшкиннерге таварышкан. Ону барымдаалап көргеш, тараа, картофель, мал чеминге ажыглаар сиген үрезинин суггаттыг шөлдерге чаштырарынче 2023 чылда кичээнгейни угландырган.
Тывага тараа аймааның кандыг хевирлерин тарып өстүрери тус черниң агаар-бойдузунга таарымчалыг дээрзиниң айтырыы база көдүрлүп турар. Тус черниң чурттакчы чону дүктүг-арбайны, чиңге-тарааны, кырлыг-караны шаг шаандан бээр тарып өстүрүп келгени билдингир. Чүге дээрге бо тараа культуралары карттыг болгаш, Тываның каңдаашкынныг болгаш доңаттыг агаар-бойдузунга шыдамык. Оларны болбаазырадыры берге болганындан совет үеде дүктүг-арбайны, чиңге-тарааны, кырлыг-караны Тывага тарып өстүрерин чоорту эвээжедип, ооң уламы-биле шуут соксаткан. Бо тараа культураларын болбаазырадыр технологиялар чогааттынганы-биле холбаштыр бистиң республикага дүктүг-арбайны, чиңге-тарааны, кырлыг-караны тарып өстүрери херек кырында шиитпирлээр ужурлуг айтырыг апарган.
Таңдының тараажызы Михаил Санников кырлыг-караны Тываның агаар-бойдузунуң кадыг-шириин байдалынга тарып өстүрүп, багай эвес дүжүттү ажаап ап болурун сөөлгү 2–3 чылдар дургузунда бадыткаан. М. Санниковтуң арга-дуржулгазын нептередирин, эң ылаңгыя кырлыг-караны тарып өстүрерин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг деткип турар. Кырлыг-караның шөлдерин алгыдар болза, ооң чечектериниң хандызын чыыр арылар көвүдеп, ары-чигири (мёд) бүдүрери база Тывага улам сайзырап болур. Таңдының тараажызы М. Санниковта кырлыг-караның 200 тонна үрезини барын, ооң өртээ российжи рынокта 30 хуу чиик дээрзин база республиканың бирги удуртукчузу демдеглээн.
2022 чылда Тываның девискээринге агаар-бойдустуң улуг каңдаашкыны тараа, картофель дээш өске-даа үнүш аймаан суггаттыг шөлдерге тарып өстүрери черле кедилиг дээрзин шыңгыы сагындырган.
Совет үеде туткан суггарылга системаларының хөй нуруузу сандараашкын үезинде үптеттингени, үрелгени билдингир болгай. Оларны ажыглалга катап киирер талазы-биле ажыл 2014 чылдан бээр чоруп келген-даа болза, оожуму аажок.
2023 чылда федералдыг акша-хөреңгини суггарылга системаларының септелгезинге хаара тудар дээш, оларның эрге-байдал документилерин 2022 чылдың март 25-ке чедир бүрүнү-биле ажылдап кылыр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг муниципалитеттерниң удуртукчуларынга берген болгай.
Республикада суггарылга системаларының материал-техниктиг байдалын сайгарып көөр, оларны септээр, ажыглалга киирер талазы-биле хемчеглерни саналдап киирер тускай комиссияны Тываның Баштыңының даалгазы-биле тургускан. Таңды болгаш Чеди-Хөл кожууннарның девискээринде Мажалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга системаларын септээш, ажыглалга киирер саналды Тываның Чазаанга республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы эрткен чылдың күзүн киирген.
Мажалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга системаларын катап ажыглалга киирер болза, 2,6 муң га шөлге тараа болгаш ногаа аймаан, картофельди суггарып тарып өстүрүп болур деп, Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери санап үндүрген. Ону чедип алырда, улуг хемчээлдиг септелге ажылдарын чорудар апаар. Бо суггарылга четкилериниң амгы үеде байдалы багай. Элегес хемден суг аксып үндүрер баштарының капитал септелгезин чорудар, системаның бугалар четкилерин септээр, хараган, тал, терек үнген шөлдерни аштаар апаар. Суггарылга системазындан сугну тараа болгаш ногаа шөлдеринче чаашкынналдырып чаштырар 12 дериг-херекселди садып алырын база планнаан. Суггарылга системаларының септелгезинге, суггарылга дериг-херекселин садып алырынга ниитизи-биле 132 миллион рубль акша херек. Катап ажыглалга киирген суггаттыг шөлдерге чылдың-на 4,3 муң тонна тарааны, 1,9 муң тонна картофельди, 687,5 тонна ногааны тарып өстүрүп болур. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының экономистериниң санап турары-биле алырга, ол чарыгдалдар шупту бир чыл болгаш дуглалы бээр.
Көдээ ажыл-агый яамызының саналдап кииргени бо төлевилелди Тыва Республиканың Чазаа болгаш Тываның Баштыңы В. Ховалыг деткээн. Ону боттандырарынга акша-хөреңгини республиканың 2023 чылда бюджединге тускайлаан, Мажалык, Кочетов болгаш Элегес сугга- рылга системаларының септелгезин бо чазын эгелээр ужурлуг.
Чаа-Хөл, Бии-Хем дээш өске-даа чамдык кожууннарда суггарылга системаларын болгаш бугаларны бо чазын септээрин база планнаан.
Часкы хову ажылдарын чорудар талазы-биле штабтарны кожууннарда болгаш сумуларда тургускан. Ажыл чок хамаатыларның бригадаларын тургускаш, бугалар болгаш суггарылга системалары аштаар ажылга хаара тудар даалганы тус чер чагыргаларының даргаларынга берген.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #ТываныңБаштыңы #ТываныңЧазаа #КөдээАжыл_агый #Тыва #ЧаскыХовуАжылдары
