Тайна Хойлаараковна Хертектиң амыдыралы өремелиг кадык дег чаагай болбаан – назынының дургузунда, шынап-ла, көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок кижи-ле болгай. Ады-даа дижик, ол шагның улуг назылыг улузунуң Таня деп атты адап чаңчыкканы ындыг турган чадавас. Ынчангаш төрүттүнгениниң дугайында херечилелде, а ооң соонда паспортта ол-ла Тайна деп ат хевээр бижиттине берген. Орус дылда чажытты илередир “тайна” деп сөс база бар. Шынап-ла, Тайна Хертектиң эрткен амыдыралчы оруун чажытка база дөмейлеп болур, ол дег билдинмес болгаш тывызыксыг.
Таня (чоок төрелдери шупту ынча дижир) Ак-Довурак хоорайда “Тыва даг-дүгү” комбинатка үр үеде үре-түңнелдиг ажылдап келген. Школа дооскан комсомолчу уруг Ак-Довурактың 3 дугаар профтехучилищезин дооскаш, В.И. Ленин аттыг даг-дүгү арыглаар комбинатка бөдүүн рудадан даг-дүгү арыглаар цехке ажылдай берген. Цехте оон өске комсомолчу аныяктар хөй болгаш чалыы кыстар онаашкан ажылын-даа күүседип, ынакшып-даа, ажы-төлүн-даа өстүрүп четтигип турганнар. Таня Салчак (баштайгы фамилиязы ол) ажылы дээш эрбенниг сөс черле дыңнап көрбээн. “Чарылбазым чалыы назынны” сагындырар шылгараңгай күш-ажылдың хүндүлел бижиктерин, аныяктарның шалыпчы күш-ажылын мактап бижээн саргара берген солун арыннарын ам-даа шыгжап чоруур.
Эрткен чүс чылдың 90 чылдарының нарын үелеринден бээр бо хүннерге чедир сайгарлыкчының чымыштыг берге үүлезин эдилеп чоруур. Сайгарлыкчының нүүрү черле белен эвес – кыштың чыккылама соогунда-даа, чайның изиг-халыынында-даа арат чонун, боттуң болгаш өскениң ажы-төлүн бодап, барааннаар дээш, узун орукче аъттаныптар.
Ол-даа канчаар, ындыг-ла ыйнаан, а амыдыралдың езулуг-ла шылгалдаларын, кежиктерин кады чурттаан эжи Алексей Соктайович Хертек-биле кызымак ажыл-ижи-биле чедип алганнар. Амыдырал дээш кызыл, чүткүлдүг бо өг-бүле 3 оолду, 1 уругну ниитилелдиң төлептиг хамаатылары кылдыр өстүрген. Амгы үеде кайызы-даа хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, ам-даа ажылдавышаан, ак-довуракчыларга дузазын көргүспүшаан хевээр. Кайызы-даа идепкейлиг амыдыралчы туруштуг болгаш Ак-Довурак хоорайның амыдыралынга идепкейлиг киржип чоруурлар. Янзы-бүрү деңнелдиң эрге-чагыргазының хөй санныг хүндүлел бижиктери, шаңналдары ону бадыткаар.
База бир өөредилге чылы эгелээн-не болгай. А ооң шала бетинде “Өөреникчилерге чиик өртектиг, шынарлыг бараан-сараан эккээри-биле соңгаар ажып, барааннаар бодап тур мен. Кайда-даа өртектер өскен болгаш, өртээ чиик, шынары эки барааннар-даа тывылбастаан үе-дир бо. Моолда өртектер чиик дээр, ынчалза-даа кызыгаар ындында өртектер база көзүлдүр-ле аартап келди. Хереглел улгадырга-ла, өртектер база чайгаар өзүп олурар боор-дур ийин. Бензин өртээ аартаан үеде кандыг-даа бараанның төнчү өртээ аар болур” — деп чугаалап олурду.
“Ойт, барааннаар деп чүң чүвел аан, угбай. Соңгаарга орукка үптедип турганың өөредиг, кичээндириг болбаан ол бе?“ — дээримге-даа, тооксаар хире байдал чок болду.
Шынап-ла, ооң амыдыралынга мындыг таварылга база турган. Улуг орукка чепсектиг дээрбечилерниң холунга кирип, бараан садып алыр дээн акша-хөреңгизин, алдын-мөңгүнүн үптедип, чорук автобузунуң дугуйларын деже шаштырып, кады чораан эштериниң чези-холазы көстү бээр таварылгага база душкан. Кижиниң езулуг мөзүзү берге үелерде көстүп келирин ол ала караа-биле көрген. Элээн үе эрткенде, соңгаарның дээрбечилери туттурган, оларның аразында эрге-хоойлу камгалаар органның ажылдакчызы безин бар болган. Федералдыг массалыг информация чепсектери ол дугайында ынчангы үелерде хөй катап дамчыткан. “Калчаалыг 90 чылдар” деп адап турарывыс чылдарның эгези ол. Кемерово хоорайга дээрбечилерни судтаан, ооң чорудулгазынга когараан тыва коммерсантылар база херечилер кылдыр киржип барган.
Амгы үеде солун-сеткүүл номчуур кижилер барык чок калган, шупту суйбаар-телефоннар туткулап алган, ону чушкаан олурарлар. А Хертектерниң өг-бүлези ындыг эвес, тыва солуннар уурук-сууруктап хагдынып турар-даа болза, чаңгыс тынныг арткан тыва солуну — “Шынны” черле утпас, албан чагыдып алырлар, номчулга культуразы ол хире бедик. “Солунну эгезинден төнчүзүнге чедир номчуваан шаамда, сеткилим черле оожургавас, суксаан кижи дег мен” — деп, Тайна Хойлаараковна чугаалаар. Чуртта, республикада болуп турар болуушкуннарның дугайында кымны-даа мурнай билип алган болур. Оларны кижиден артык сайгарар. Улус-чоннуң ортузунда ажылдап чоруур кижи болгаш ындыг чадавас. Харылзаажылга – саарлыкчының кол чепсээ-ле болгай.
Бөгүнде ону дүвүредип чоруур бир айтырыг – бүдүрүлгениң, тус черниң бараан бүдүрүлгезиниң сайзыравайн турары. Аян-чорукчуларның, аңчыларның болгаш балыкчыларның, туристерниң, каш хондур бойдус кежиин чыып чоруур кижилерниң орукка ап чоруур стол-сандайы, деспи, далган-өерлер дээн чижектиг эдилелдерин чоп кылып болбас боор. Моолдардан дорайтаан эвес. Национал идик-хепти база даараза. Бөгүн кедип чоруурувус тыва тон безин ады тыва дээрден башка моол тон-дур ийин. Шуптузу хереглелдиг барааннар-дыр, сайгартынгыр-даа. Улусчу ус-шеверлер ховартаваанда, оларның ус-шеверин, арга-дуржулгазын долу хемчээлдиг ажыглаары чугула деп, Таня угбайның чугаазында шынның эскиттери-ле хөй.
Бөдүүн тыва херээженниң, авыралдыг аваның чугаазын дыңнап олура, шак мындыг маадырлыг амыдыралчы кижилер аравыста чорда, чон кылдыр эстип-төнеривис ам-даа элек боор ийин деп бодал башка кирер.
Артур ХЕРТЕК.
Чуруктарны Тайна ХЕРТЕКТИҢ архивинден алган.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11
