Чедер хөлдүң эм-дом шынары шаандан тура тус черниң чонунга эки билдингир. Бо хөлге чайын кирерге, малгажын чагдынарга, оорга-мойну, холу-буду, чүстери, кежи аарыг кижилерниң кадыының байдалы чүгээртээри илдең болган.
Чедерниң суунуң болгаш малгажының шынарын Тыва Арат Республика үезинде совет эртемденнер шинчилээш, чүс, кеш, нерв системазының болгаш херээжен кижиниң уруг савазының аарыгларын эмнээринге ажыглап болурун бадыткап, хөлге курортту ажыдарын сүмелээн.
1932 чылда чайгы үеде ажылдаар курортту Чедер хөлге ажыткан. Бо курортка кадыын экижидип алыры-биле ССРЭ-ниң аңгы-аңгы булуңнарындан кижилер кээп турган. Тывада хөлдүң күштүг эм-шынары чүгле Совет Эвилелинге эвес, даштыкы чурттарга база билдингир апарган. Чедерге эртемденнерниң сонуургалы база күштелген. Томск хоорайда Курортология болгаш физиотерапия талазы-биле эртем-шинчилел институду, Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының чанында медицина-биология айтырыгларының талазы-биле хөй угланыышкынныг эртем лабораториязы-биле кады Россия Федерациязының Кадык камгалал яамызы 1995, 2003, 2006 чылдарда болгаш оон бээр үеде Чедер хөлге шинчилелдерни чоруткан, хөлдүң эм-дом шынары ылаптыы-биле бадыткаттынган.
Чедер хөлге амгы үениң курортун тудар шиитпирни Тыва Республиканың Чазаа хүлээп алган. Ооң тудуу каш чыл дургузунда уламчылааш, 2024 чылда доозулган. Эрткен чылдың декабрь 28-те санатор-курорт эмнелге ажыл-чорудулгазының лицензиязын алган. 2025 чылда “Чедер” курорт ажылдап эгелээн. Февраль айның 20-де акушерство болгаш гинекология талазы-биле медицина ачы-дузазы чедирериниң лицензиязын база алган. Медицина ачы-дузазының өске-даа хевирлеринге лицензияларны алыр талазы-биле ажылдарны курорттуң удуртулгазы чорудуп турар.
“Чедер” курорт чаа-ла ажылдап эгелээш, путёвканы хонукта 7 муң рубль өртектиг кылдыр садып эгелээрге, аңаа таарзынмаан кижилерниң бижимелдери социал четкилерге көстүп келгилээн болгай. Амгы үеде “Чедер” курортка барып дыштанырының болгаш кадыкты экижидип алырының байдалы кандыгыл?
Бо курортка кадыын экижидип, дыштанган кижиниң көрген-билгени мындыг болган. Эрткен чайын Дус-Хөлде душтарлыг, кухнялыг бажыңнарда өрээлдерге чаңгыс кижи бир хонукта ортумаа-биле 3 муң рубль акшаны төлеп турган (аъш-чем бодунуу). А бо “Чедер” курортка чурттааны, чемненгени болгаш эмнеткени дээш 1 хонукта 5 муң рубльди төлээри ажырбас-тыр дээш, "Чедер” курорттуң Кызыл хоорайда Интернациональная кудумчуда 106 дугаарлыг бажыңда офизинге чеде бээримге, февраль айда “Чедер” курорт 60 хардан улуг назы-харлыг кижилерге ачы-дуза акциязын чарлап, путёвканың өртээ бир хонукта 4 муң рубль кылдыр садып турар болду. Дораан-на 7 хонуктуң путёвказын садып алган мен – ол дээрге 28 муң рубль. Пенсионер кижи бүдүн чыл дургузунда пенсия акшазын чыып, бир чылда чаңгыс катап кыжын “Чедер” курортка кадыын быжыглап, а чайын аржааннап, азы Дус-Хөл биле Чедер хөлдерге кирип алырга, четчир деп бодаар-дыр мен.
Курортка чеде бээрге, бүрүткээр черниң ажылдакчылары эвилең-ээлдек хүлээп алгаш, каш кижи чыдар өрээлге чурттаксаарын айтырар болду. Ийи кижи, бир кижи чурттаар өрээлдер бар. Ийи кижи чурттаар өрээлдер кожалашкак. Олар даштыкы болгаш иштики эжиктерлиг. Иштики өрээл бүрүзү аңгы туалеттиг болгаш душтуг. Бир эвес дөрт кижи кежигүннүг өг-бүлелер кээр болза, кожалашкак өрээлдерни ээлеп ап болур. Мен бодум хуумда чаңгыс кижи чурттаар өрээлди шилип алдым. Өрээлге чеде бээрге, ажылдакчылар ында кандыг эт-сеп, дериг-херексел барын айтып, канчаар ажыглаарын тайылбырлап, эмнедирде, кедип алыр ак халатты болгаш тапочканы берип каар чорду. Аалчылар корпузу биле эмнелге блогу чаңгыс улуг бажыңда болгаш, оларның аразынга ак халаттыг чоруп турар. Амданныг аъш-чем-биле хүнде үш катап чемгерер столовая база ында.
Дыштанып келген кижилерни “Чедер” курорттуң кол эмчизи С.С. Ондар хүлээп ап, ханының базыышкынын хынап, кадыының байдалын шинчилеп, кайы ваннага кирери кадыкка эки салдарлыг дээрзин тайылбырлап берди. “Чедер” курортка үр үе дургузунда, 1990–1993—2008 чылдарда, ажылдаан эмчи Савин Ондарны таныыр кижилер Тывада хөй. Ооң курортка эмнелге-кадыкшыдылга талазы-биле арга-дуржулгазын барымдаалааш, “Чедерниң" амгы удуртулгазы улуг эмчи болуп ажылдаарынче чалаарга, Савин Санчитович чөпшээрешкен.
“Чедер” курорттуң эмнелге-кадыкшылга блогу амгы үениң дериг-херексели-биле дериттинген. Оларны эмнелге корпузунуң адаккы каъдында тургускан. Чедер хөлдүң эң үнелиг эртинези – ооң эм-дом сагаан суу болгаш малгажы. Ынчангаш малгаш болгаш минералдыг суг ванналарынга кирери – эң кол эмнелге-кадыкшылга процедуралары. Чедер хөлдүң малгажының 6 ванназы, суунуң база 6 ванназы бар. Бо ванналарга хары угда 12 кижи кирип болур. Оларга албан кирерин эмчилер саналдап турар. Ынчангаш оларның өртээн путёвканың 4 муң рубль өртээнче киир санап каан.
– Минералдыг ванналарда суг Чедер хөлдүң бодунуң суу-дур, ону хөл кыдыында 200 метр ханы черден сордургаш, тускай доскаарларга чылыткаш, ванналарга куткаш, аңаа кижилерни олуртуп эмнээр. Хөлдү хайгаарап шинчилеп турар гидролог специалистер кайын малгашты алырын айтып бээрге, малгашты ол черлерден узуп алыр. Малгаш ванназынга ажыглаар 40 тонна малгашты тускай шыгжамырда курлавырлаан, малгашты оон алгаш, чылыткаш, малгаш ванналарынга кижилерни чиңнээринге ажыглап турар бис – деп, курорттуң кол эмчизи С.С. Ондар тайылбырлады.
Хакасияда болгаш Красноярск крайда санаторий-курорттарга чораан кижилер “Чедер” курортта база кадыкшылын экижидип турар болдулар. Ол черлерде малгашты марля салфеткаларга чаггаш, кижилерниң кежинге чыпшырып чиңнээр болза, а “Чедер” курортта хөлдүң малгажын кижиниң бодунга кылыннадыр чаап, чиңнеп турарын онзалап демдеглээр чордулар. Минералдыг ванналарда суг Чедер хөлдүң бодунуң суу болгаш, шуут-ла ногаанзымаар өңнүг, ванналарда малгаш база хөлдүң бодунуң көксүмээр өңнүг малгажы.
Минералдыг суг болгаш малгаш ванналарындан аңгыда, шарко-душ, долгандырыг-душ, үстүнден чаштырар, адаандан өрү чаштырар душ дээш янзы-бүрү суг процедуралары эрттирер дериг-херексел бар. Чижээлээрге, шарко-душ-биле кижиже сугну янзы-бүрү кылдыр күштүг чаштырып, оорга-моюн, чүстер, хол-бут аарыгларын намдадырынга, эът-кешти, хан-дамырны экижидеринге ажыглап турар. Суглуг ванналарга кижилерни чыттыргаш, агаар болгаш суг дузазы-биле массажтарны кылып бээр. Эмнелге-кадыкшыдылга корпузунуң бирги каъдында массажистерниң 6 өрээли бар. Аңаа мага-ботту нугудуп ап болур. Суг процедураларының болгаш массаж өртээ путёвка өртээнче кирбээн, ынчангаш ол ачы-дузаны немей садып алыр. Өртээ 300–500 рубль.
Эмнелге-кадыкшыдылга процедураларын эрттирип турарынга кадыын экижидип келген кижилер аажок таарзынганнар. Минералдыг ванна болгаш суг процедуразын эрттирип турар эмчи сестраларының бирээзи Сайзаана Сарыглар улуг арга-дуржулгалыг, дээди эртемниг эмчи сестразы. Сайзаана Александровна Кызылдың медицина училищезин, Томскунуң медицина университедин дооскан.
Малгаштыг ванна процедуразы талазы-биле эмнээшкин ачы-дузазы чедирип турар специалистерниң бирээзи Эрес Канзай. Ол Кызылдың эмчи училищезин 1993 чылда дооскан. Эрзин кожууннуң төп эмнелгезинге, өкпе аарыгларынга удур республика эмнелгезинге, Магадан областың эмнелгезинге Эрес Севээнович ажылдап чораан. “Чедер” курорт ажыттынарга, бо кадыкшылга черинге ажылдап кирген.
Кадыын экижидип келген кижилер бо-ла бүгү процедураларны эрттиргеш, бирги каътта делгем, чырык, чылыг фойеде крандан Чедерниң аржаанын ижип алгаш, дыштанып, хөөрежип олурарлар. Оларның аразында кайыын-даа келген, аңгы-аңгы хар-назынныг кижилер бар. Р.С. Иргит Красноярск хоорайда хөй чылдар дургузунда ажылдап, чурттап чоруур. Красноярск крайның санаторий-курорттарынга дыштанып шаг болган. Оларда эмнелге-кадыкшыдылга ачы-дузазының шынары бедик-даа болза, эм-дом шынарының талазы-биле Чедер хөлге черле четпес деп санаар. Ынчангаш назы-хары улгады берген авазының оорга-мойнунуң, буттарының чүстерин эмнедип келген. “Чедер” курорттуң путёвказының өртээ Красноярск крайда курорттарның путёвкаларының өртээнден аар эвес деп чугаалап олурду.
Новосибирск хоорайдан Анжелика Никитинченко 13 харлыг оглу-биле февраль айда “Чедерге” кадыын экижидип чораан болду. Аалчылар номунда бижимелинге Чедер хөлдү Сибирьниң мурнуу девискээринде эң-не эки эм шынарлыг деп демдеглеп, ону ажыглаарынга таарымчалыг байдал курортта тургустунганын айыткан чорду.
“Чедер” курорттуң путёвказының өртээ хөлүн эрттир аар, бөдүүн кижи аңаа күш четпес дугайында бижимелдер социал четкилерге бо-ла көстүп келгилээр. А херек кырында ындыг эвес болду, өртээ 4 муң рубль путёвкалар-биле дыштандывыс. Февраль айның төнчүзүнде март айның эгезинде дыштанып турган кижилер шупту бөдүүн кижилер болдувус: пенсионерлер, инвалидтер, көдээниң чурттакчылар, Кызыл хоорайда ажылчыннар дээш өскелер-даа. Аравыста пенсионер артистер, ужудукчулар, медицина ажылдакчылары дээш кандыг-даа эртем-билиглиг хоочуннар бар чорду. Чижээлээрге, ат-сураглыг ыраажы Титов Санчат-биле ужуражыышкын болган. Ыраажы бодунуң чогаадыкчы ажылының болгаш амгы үеде кайда, кандыг ажыл кылып чоруурун чугаалап берип, чыылганнарның дилээ-биле ырларны ырлаан. Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар биле республиканың алдарлыг композитору Сергей Бадырааның чогаатканы “Даңгына” деп ырыны ийи катап ырлаар ужурга таварышкан.
“Чедер” курортту ылап-ла эмнелге-кадыкшылга төвү кылдыр тургузар талазы-биле планнар барын улуг эмчи Савин Ондар чугаалады. Ону боттандырарынга Чедерниң агаар-бойдузу-даа, ооң Кызыл– Эрзин улуг орук чоогунда чыдары, Кызыл хоорайдан ырак эвези таарымчалыг. Келир кыжын курорттуң девискээринге дош чуңгуну болгаш хаак оруун ажыдып, коньки биле хаак хөлезилээр пунктуну ажыдар. Кыжын ыштыг-хөөлүг апаар Кызыл хоорайның чурттакчыларының арыг агаарга дыштанырынга, кадыын экижидеринге ол дыка эптиг болгаш ажыктыг боор.
“Чедер” курортка чайгы дыштанылга сезонунга белеткел амдыгааштан эгелээн. Чайын Чедер хөлге кирип эмнениринге таарымчалыг байдалды тургузар талазы-биле ажылдар хөй.
Тываның улуг курорту 2025 чылда ажылдап эгелээн болгаш, медицина кадрларының четчелээшкини чоруп турар. Хары угда 270 кижи эмнедип болур кадыкшылга черинге эмчилер, малгаш болгаш суг процедуралары эрттирер специалистер, массажистер дээш өске-даа эртем-билиглиг ажылдакчылар херек. “Чедер” курортка медицина болгаш техниктиг ажылдакчылар вахта аргазы-биле неделя санында ээлчежип ажылдап турар. Хөй-ниити чуртталга бажыңынга чурттаары болгаш столоваяга чемненири халас дээрзин ажылче чалаан чарлалда айыткан.
Эмнениринге болгаш кадыкшылды экижидеринге таарымчалыг, улуг, делгем, чырык, чылыг амгы үениң курорту эм-дом шынарлыг Чедер хөлде ажыттынганын кижи боду аңаа дыштангаш, билип алыр. Чаарттынган “Чедер” курортка дыштангаш, дыка-ла таарзындым.
Ш.Лопсан.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13
