Тускай шериг операциязының киржикчилериниң өөреникчи ажы-төлүнге хамааржыр деткимчениң чаа хевири бо чылын Тывада эгелээн. Ооң дугайында Чазак Даргазы Владислав Ховалыг чыл эгезинде Дээди Хуралга кылган Айыткалынга дыңнаткан. Ол дээрге 5-11 класстарның өөреникчилеринге изиг чем болгаш хоорай иштинде хөй-ниитиниң транспортунга чоруурунга көрдүнген акша төлевирлери (компенсация)-дыр. ТШО-нуң кандыг киржикчизиниң уруг-дарыы кайы хире акшаны ап болурул, ону алырда, кандыг документилер херегил – бо бүгүнү билип алыры-биле ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының кол специализи Снежана Хомушкудан сонуургап айтырдывыс.
Чүнүң-даа мурнунда сагындырып каарывыс болза, компенсацияны ай санында эвес, чылда чүгле чаңгыс катап бээр. Бүгү Россияда 1-4 класстарның уруглары школаларда халас изиг чем-биле хандыртынганын шупту билир бис. Чоорту ТШО киржикчилериниң ажы-төлүн база киириштире берген турган. Бо өөредилге чылындан тура, 5-11 класстарда өөренип турар ТШО киржикчизиниң уруг-дарыынга өөреникчи кижиниң хүнде чиир изиг чеминиң өртээниң чартыын (50 хуузун) акша хевирлиг кылдыр төлеп берип эгелээн. Бир хүнде чиир чеминиң чартык өртээн бүдүн өөредилге чылында өөренир хүннерге көвүдедиптерге, бир уругга 7672 акша 50 көпеек болур. Соңгу чүкке деңнээн кожууннардан Мөңгүн-Тайгага 8827 акша 50 көпеек, Тожу биле Тере-Хөлге 8415 акша болур. Бир эвес уруг эрткен чылын 4 класс турган дижик. Ол күрүне хандырылгазынга турган деп санаттынар болганы-биле ам 5 дугаар класстың чүгле 2-ги чартык чылының акшазын алыр апаар. Эрткен чылын доозукчу класска өөренип тургаш, бо чылын студентилеп чорупкан болза, база ол акшаның чартыын (3952,5 акшаны) ап болур.
Кымнарның ажы-төлүнге көрдүнгенил?
Бо хүннерде тускай шериг операциязында киржип турар улустуң, ТШО-га киржип турган болгаш амгы үеде киришпейн турар улустуң, ис чок читкен деп санадып турар дайынчыларның ажы-төлүнге көрдүнген. Мөөңнээшкин-биле-даа чорупкан, эки тура-биле керээ чарып алган-даа дайынчыларның ажы-төлү дөмей алыр. Маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган дайынчыларның ажы-төлүнге деткимчениң ол хевири көрдүнмээн. Чүге дизе күрүнеден чок болганы дээш бүрүн деткимчени алган деп санаттынар. Ынчалза-даа декабрь айда эрге-хоойлу дүрүмнеринге өскерилгелерни киирер деп планнап турарын Снежана Хомушку дыңнатты. Өскертир деп турар айтырыгларның бирээзинге амы-тынын харамнанмаан маадырларның өөреникчи ажы-төлүн база деткимчениң бо хевиринче немей киирери хамааржыр.
Бо хүннүң байдалы-биле 5-11 класстарның өөреникчилериниң школага чиир изиг чеминиң чарыгдалдарының чартыын дуглап бээри-биле күрүне деткимчезин 132 өг-бүле 183 уруунга алган. Ол дээрге 1 224 577,5 рубль-дир.
Орук өртээнге төлевирлер
Бажың биле школа аразынга автобустап чоруп турар муниципалдыг тургузугларга Кызыл хоорай, хоорай чергелиг Каа-Хем суур, Ак-Довурак хоорай, Сукпак, Кызыл-Мажалык, Барлык суурлары хамааржыр. Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык, Барлыкта орук өртээ 20 акша. Аай-дедир бир хүнде бир уругга 40 акша болур. Бүдүн өөредилге чылында бир уругга 6600 акша көрдүнген. Өске черлерде ийи талазынче 64 акша болур, бир өөредилге чылында бир уругга ниитизи-биле 10680 акша негеттинер. Бо хүннүң байдалы-биле 127 өг-бүлениң 221 уруунга 2 034 440 рубльди шилчиткен.
Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының специализи-биле харылзажыр мурнунда чон аразында бо деткимче дугайында медээ кайы хире чоруп турарыл, деткимчени алыры-биле билдириишкин киирген бе дээш элээн каш ава-биле чугаалаштывыс. Хөй кезиинде көдээ суурларда бөдүүн чон шоолуг билбейн турар. Кижи бүрүзүнде эрге-чагырганың күүсекчи органнарының албан сайтыларын көөр арга чок болуп турар. Колдуунда-ла медээни «сарафан радиозун» дамчыштыр кады ажылдап турар бир кижиден, уругларының башкызындан азы кожазындан дыңнаан бооп турар.
Мөөңнээшкин-биле тускай шериг операциязында киржип турар Т. Монгуштуң өөнүң ишти Ч. Монгуш бо деткимче дугайында билир-даа болза, документилер чыып, билдириишкин киирерин эпчоксунуп турарын чажырбады. Керээ чарып алган Х. Монгуштуң өөреникчи ажы-төлү эге класстарда өөренип турар. Өөнүң ишти деткимче дугайын эки билир, уруглары 1-4 класстың өөреникчилери-биле кады күрүне деткимчезин ап турар, келир чылын бирээзи 5 класс чеде бээрге, киирип болурун дыңнатты. Мөөңнээшкин-биле тускай шериг операциязынга киришкеш келген А. Ховалыгның өөнүң ишти бо дугайында шуут билбес болганындан билдингир кылдыр тайылбырлап бээрин диледи. Бо материалды номчааш, ол ава билдириишкинин киирип, деткимчени алыр боор деп идегеп тур бис.
Кандыг документилер херегил?
- Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга билдириишкин бижиир. Билдириишкин ээзиниң паспорту албан херек;
- ажы-төлүнүң төрүттүнген дугайында херечилелдери;
- уруг-дарыының өөренип турар школазындан 5-11 класстарда өөренип турары шын деп справка;
- лицейлерде өөренип турар болза, күрүне деткимчезин албайн турар деп справка;
- ачазының/авазының ТШО-да киржип турар/киржип турган деп справказы;
- ис чок читкен дайынчы болза, ол дугайында дыңнадыышкын (извещение);
- «дайынчы хөделиишкиннер хоочуну» деп шынзылга. Бир эвес чок болза, ол үеден бо үеге чедир ТШО-га киришкен деп справканы шериг комиссариадындан кылдырар;
- өгленишкен дугайында херечилел;
- бадылгазы чок болза, адазы ол деп херечилел (отцовство);
- акша шилчидеринге банкының агар саны. 14 хар чеде берген, бодунда аңгы агар саны бар уругнуң бодунче база шилчидип болур.
Хүнден хүнче тускай шериг операциязынче эвээш эвес адалар, авалар керээ чарып ап чоруп турар болгай. Эпчоксунуп, могаттынып, хорадаарга-даа, ам канчаар, Төрээн черинге бараан болуп, тайбың амыдырал делгередир дээш, шилилгени кылып алган улузувус-тур. Кедизи барып, ажы-төлүнге чырыткылыг келир үени бодап чоруур деп билип алыры артык эвес. Ынчангаш көрдүнген күрүне деткимчезинден ойталавайн, документилер чыырындан шүүтсүнмейн, уруг-дарыгга берип турар акша-көпеекти өкпелевейн, билдириишкиннерден киирер болза эки-дир. Бистиң санап турарывыс-биле, ам-даа бо деткимчени ап болгу дег өг-бүлелер хөй.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20