| Эртем болгаш фантастика |
Ай, Хүн болгаш сылдыстарже ужуптарын, аңаа чурттаарын кижилер шаг шаандан бээр күзеп чораан. Тыва улустуң тоолдарында ол күзел чечен-мерген кылдыр илереттинген. Оларның маадырлары Курбустуже (космосче) ужуп үнүп турарын тоолдаан болгай.
Астроном эртемнерниң сонуургалын Хүн каптагайында (системада) Марс бодунче хаара тудуп келген. Эрте-бурунгу үениң астрономнары Марста амыдырал-чуртталга, дириг амытаннар бар деп санап турганнар. Эртем-техниканың аажок хөгжээни-биле холбаштыр кижилерниң Марска чедиксээри ажыл-херектер, төлевилелдерже шилчээн. Делегейде эң сайзыраңгай космиктиг компаниялар, күрүнелер, оларның аразында Россия биле Кыдат база, Марсче космонавтыларны ужудуп чорудар, оларны аңаа чурттадыр төлевилелдерни боттандырып эгелей берген деп болур. Космос станциялары Марска ужуп четкеш, ооң Черге дөмейин бадыткаан чуруктарны эртем-шинчилел төптеринче чорутканы кижи төрелгетенниң Марска ужуп чедер күзелин улам күштелдирген.
Астрономнуг шинчилелдер ёзугаар алырга, Хүн системазы-биле деңге, 4,6 миллиард чылдар соңгаар үеде Марс тывылган. 3,8 миллиард чылдар соңгаар Марстың агаар-бойдузу бистиң чурттап турарывыс Черниң амгы үеде агаар-бойдузу ышкаш турган чадавас деп эртемденнер санап турар. Марска хемнер, суглар агып, хөлдер, океаннар чалгып чыткан. Аңаа бадыткал – космос станцияларының Черже чоруткан чуруктары. Амгы үеде-даа Марстың соңгу болгаш мурнуу полюстарында дош бар, агаар чылый бээрге, дош эрип каар, соой бээрге, тыптып кээр.
Марска ужуп чедери чоокку 50 чылдарның техниктиг айтырыы деп эртемденнер санап турар. Бо сылдысче космос корабльдерин ужудуп чедирер “Зевс” деп ядролуг шимчедикчиниң техниктиг төлевилелин Россия 2010 чылдан бээр чогаадып кылып келген. Аңаа 4,2 млрд долларны чарыгдаар. “Зевстиң” македин 2021 чылда Дубайга эрткен чурттар аразының астронавтика конгрезинге көргүскен. “Зевсти” 2030 чылда Черниң орбитазынче үндүрүп, шенелделер чорударын “Роскосмостуң” специалистери планнаан.
Физик эртемденнерниң санап үндүргени ёзугаар алырга, бир эвес техниктиг озал-ондак болбас болза, Черден Марска 270 хонук (9 ай) дургузунда ужуп чеде берип болур. Аай-дедир ужударынга космонавтылар 540 хонук (18 ай) үени эрттирер. Ол үе иштинде муңгаш корабльге ужударга, космонавтыларның психиктиг байдалы канчап баарынга хамаарыштыр шенелде эртем-шинчилел ажылдарын совет эртемденнер чорудуп турганнар.
ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының медицина-биологтуг шинчилелдер институдунуң девискээринде тургускан космос кораблиниң макединиң иштинче 1967 чылдың ноябрь 5-те үш шинчилекчи кирген. Олар дээрге 24 харлыг борт-механик Борис Улыбышев, 29 харлыг биолог Андрей Божко болгаш 31 харлыг эмчи Герман Мановцев — корабльдиң командири. Космос-биле холбаалыг шенелде шинчилелдерге киржирин олар өг-бүлелеринден, төрелдеринден чажырыпканнар. Соңгу полюска барып ажылдаарывыс ол деп чугаалап кааннар. Чүге дээрге совет үеде ындыг шинчилелдерни күрүне чажыды деп санап турган.
Эртем-шинчилелдериниң эгезинде олар аажок хөөрежип турганнар. Хөөрежиринден олар чоорту хөңнү калып, чүгле ажыл аайы-биле чугаалажыр. Шенелде шинчилелдер үезинде аразында маргыжар апарганнар. Маргышты эгелээр кижи – Герман. А Борис биле Андрей эжинге удурланып, ону эмеглежи бээр. Психолог эртемденнер үштен хөй, саарзык санныг кижилерни шенелделерге киириштирери – шинчилел аргазы. Саарзык санныг кижилерниң аразынга дең эвес бөлүглежилге тыптып кээр, ындыг байдалга кижилер боттарын канчаар алыр ужурлуун психологтар тодарадып алыр. Германның ажына бээриниң чылдагаанын Борис биле Андрей билбес, эжин эмеглежип чорааннары ол. Германның кадайы аалында иштиг, божуур четкен арткан, ынчангаш ооң сагыш-сеткилиниң байдалы дүвүренчиг турган. Үр хуусаалыг космиктиг шинчилелдерже үнерде, экипажтың кежигүннери бот-боттарының дугайында эки билир ужурлуг деп түңнелди психологтар үндүрген.
Шенелделерниң 100 ажыг хүннери эрте бээрге, экипажтың кежигүннери коргунчуг дүштер дүжээр апарганнар. Ол дээрге бүгү талазындан хааглыг девискээрге үр чорууру-биле холбашкан деп психологтар тодараткан.
Герман, Борис, Андрей оларның киришкени 366 хонуктуг (1 чыл) шенелде шинчилелдер космонавтыларны үр хуусаалыг ужудуушкуннарга психологтуг белеткелдеринге чаа билиглерни берген. Бир эвес космонавтыларның психиктиг белеткели эки, аразында демниг, бот-боттарын эки билчир болза, олар Марска ужуп четкеш, Черже чанып кээп болур дээрзин ол шенелде шинчилелдер көргүскен.
Шенелделерниң түңнелдерин сайгарып көргеш, “Космиктиг психология” деп эртемни үндезилээр деп шиитпирлээн.
Марска ужуп четкеш, аңаа чурттап болурунга хамаарыштыр Американың Аризона деп элезинниг ховуга “Сфера-2” эртем-шинчилел ажылдарын эрттирген. «Сфера-2» дээрге элезинниг ховунуң 2 га хире девискээринге туткан кончуг улуг хааглыг капсула. Ооң иштинге арга, элезинниг хову, хөлдер, хемнер дээш Чер бөмбүрзээнде бар улуг эвес климат зоналарын тургускан, 3 муң хире дириг амытаннарны болгаш куштарны, балыктарны, курт-кымыскаяктарны ынаар киирген. Оларның аразынга 4 өшкүнү болгаш 1 хунаны, 35 дагааны болгаш 3 аскыр дагааны, 2 кыс болгаш 1 эр хаванны дээш оон-даа өске.
Шенелде эртем-шинчилел ажылдарынга биологтар, агрономнар, ветеринарлар дээш аңгы-аңгы эртем-билиглиг сес эртемден киришкен. Шенелделерниң сорулгазы – Айга болгаш Марска кижи чурттап болурунуң байдалын шинчилээри. Марска туткан капсула девискээрниң иштинге кижилер боттары тараа, ногааны тарып, дириг амытаннарны азырап өстүргеш, чемге ажыглап болуру дээш оон-даа өске шенелде шинчилелдерни 2 чыл дургузунда, 1991 чылдың сентябрь 26-дан 1993 чылдың сентябрь 26-га чедир чоруткан. Элдептиг чүүлдер хааглыг девискээр иштинге курттар, тараканнар аажок көвүдеп, ыяштарны, оът-сигенни хыдып эгелээн. Хат-салгын чокта ыяштарның уннары хээреп, боттары-ла сыйлып каар, суг чыдып эгелээр дээш оон-даа өске.
Ай биле Марсты “эжелеп” алырынга, аңаа чурттаарынга кижилер белен эвес дээрзин “Сфера-2” шенелде көргүскен. Марска чеде берген көшкүннер чурттаар черин кандыг материалдардан тудары, чурттаарынга таарымчалыг кылымал агаар-бойдусту канчаар тургузары дээш билдинмес чүүлдер хөй болган.
“Сфера-2”-ниң иштинге агаар-бойдустуң янзы-бүрү кылымал байдалдарын тургузуп, Чер бөмбүрзээнде агаар-бойдустуң өскерлиишкиннери кандыг уржуктарлыг бооп болурунга хамаарыштыр шинчилел ажылдарын уламчылап турар.
Чурттап турары бичии Чер бөмбүрзекти бүрүнү-биле кижилер шинчилеп албайн, ооң байлактарын ажыглап чадап, харын-даа мырыңай Черни хоозурадып тургаш, төнчү чок космосче семеп, Чер-биле дөмейзимээр Марска ужуп чедер, ооң байлактарын ажыглаар, аңаа чурттаар деп күзеп чоруурлар.
“Чинчи ышкаш бичии ынай Чер кижи төрелгетенге Бурганның белээ-дир. Ону магадап көөр арганы Бурган меңээ берген. Черге кам-хайыралыг болуулуңар” – деп, христиан чүдүлгелиг америк космонавт Барри Уилмор чугаалаан.
Ш. КҮЖҮГЕТ белеткээн.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
