Совет үеде чер ажыл-агый культураларын каңдаашкын, долу, үер дээн ышкаш агаар-бойдустуң озал-ондаандан албан-биле камгалалын (страхование) ынчан колхоз, совхозтарны удуртуп ажылдап чораан хоочуннар бөгүн тоол-домак ышкаш кындыр сактып чугаалажып олурарлар.
Агаар-бойдустуң багай уржуктарындан чер ажыл-агый культураларының чидириглерин күрүне страхованиезиниң органнары 50 хуу чедир, а дыка улуг чидириглерлиг таварылгаларда 70 хуу чедир дуглап берип турган. Совет Эвилели буступ дүшкен, көдээ ажыл-агыйның күрүне бүдүрүлгелери сандараан соонда, рыноктуг экономикаже шилчээн деп чарлаттынган чаа Россия үезинде тараа аймаан агаар-бойдустуң озал-ондаандан камгалаары шуут соксаан.
Российжи экономика бут кырынга көдүрлүп эгелээрге, тараа аймаа дээш өске-даа чер ажыл-агый культураларын агаар-бойдустуң багай уржуктарындан страхование камгалалының дугайында чугаа көдүрлүп эгелээн. 2020 чылдар эгезинде чер ажыл-агыйының культураларын тарып өстүрүп турар фермерлер агрострахование камгалалының керээлерин чарып, агаар-бойдустуң озал-ондактарындан чидириглерниң кезик-чамдыын дугладып ап турар апарган.
Бир эвес Тывага хамаарыштыр алыр болза, совет үе соонда каңдаашкындан чидириглерин Бии-Хем кожуунда арат-фермер Айбек Моңгуш 2022 чылда дугладып алган. Ол чылын Тываның девискээринге улуг каңдаашкын дүшкен, тараажылар чаагай дүжүттү ынчан ажаап өстүрер арга чок болгаш, карылгага таварышканнар. Чогум-на каңдаашкынныг чылда Айбек Моңгуш агрострахование компаниязы-биле керээни чарып алган болгаш, саң-хөө талазы-биле улуг-ла чидириг чок арткан деп болур. Ынчан А. Моңгуш 400 га черге тараа үрезинин чаштырган, ооң барык чартыы каңдаашкынга таварышкан. Агрострахование компаниязы керээ ёзугаар 416 муң рубль-биле карылгазын төлеп берген. Ол дээрге агрострахование камгалалынга төлээн дадывырдан барык 7 катап хөй акша болган. Оон аңгыда, 60 муң рубль акшаны республиканың бюджединден Айбек Моңгушка дуза кылдыр үндүрүп берген.
Тарып өстүрер дүжүдүн камгаладыр дээш, чүгле Айбек Монгуш ынчан хөделип турган деп болбас. Тараа аймаа тарып өстүрүп турар дөрт тараачын-фермер ажыл-агыйлар база 2022 чылда агрострахование камгалал ачы-дузазы алыр дээш, документилерни киирген. Оларның ийизи агрострахование ачы-дузазын алыр аргалыг болганнар.
Айбек Моңгуштуң агрострахование акшазын алганы бистиң республиканың байдалынга көстүп көрбээн чүүл ышкаш кындыр ынчан сагындырган. Бо болуушкун Тываның Чазаанга болган хуралдың чугула темазы апарган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ону агаар-бойдузу каңдаачал бистиң регионга эки чижек кылдыр үнелеп, агрострахование ажылын күштелдирип, ону суртаалдап, агрострахование ачы-дузазын алыр дээн көдээниң ажыл-ишчилеринге юридиктиг дузаны улам ханызы-биле чедирерин ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызынга дааскан. Чер болгаш мал ажыл-агыйы чорудуп турар көдээниң ажыл-ишчилери страхование камгалалынга хөй киришкен тудум, оларга дузаламчы кылдыр федералдыг бюджеттен акшаландырыышкын улам көвүдээр дээрзин Владислав Ховалыг демдеглээн.
Тываның тараачын-фермерлери страхование камгалалының акшазын ап эгелээн 2022 чылда Тываның чеди кожууну – Эрзин, Улуг-Хем, Барыын-Хемчик, Тес-Хем, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик канчаар-даа аажок улуг каңдаашкынга таварышканнар. Ниитизи-биле 8,7 муң га тараа шөлү каңдап кургаан, оон ниити когарал 49,8 сая рубль болган. Бир эвес 2022 чылда тараажылар агаар-бойдустуң багай уржуктарындан страхование камгалалын кылдыртып шыдапкан болза, каңдаашкындан когарал элээн эвээш турар ийик. Ол бистиң тараачын-фермерлерге өөредиг болган деп чугаалап болур. Тарып өстүрери тараа аймаан баш бурунгаар камгаладып алыр күзелдиг тараачы-фермерлерниң саны чоорту көвүдеп орар. Көдээ ажыл-агый яамызының 2023 чылдың июль айда ажык медээлери ёзугаар алырга, тараа культураларының страхование камгалалын кылдыртып алган тараажыларның акшазының ниити түңү 700 муң рубль болган.
Тараа культураларын агаар-бойдустуң багай уржуктарының когаралдарындан тараажылар баш бурунгаар камгалап алыр талазы-биле ажылды организастаар хемчеглерни республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы сөөлгү чылдарда доктаамал чорудуп келген. Ооң түңнелдери база бар. 2024 чылдың июль айга чедир байдал-биле алырга, беш тараачын-фермер агаар-бойдустуң озал-ондааның когаралдарындан страхование камгалалының керээлерин чарган. Ат-сураа Тывага билдингир тараажы, Таңды кожуундан Михаил Санниковтуң тараачын-фермер ажыл-агыйы кызыл-тастың – 440 га, суланың – 100 га, Бии-Хем кожуундан Белек Намчиловтуң хууда ажыл-агыйы кызыл-тастың – 83 га, суланың – 150 га, Айдың Соскалдың ажыл-агыйы кызыл-тастың – 100 га, суланың – 150 га, Иван Ондарның хууда ажыл-агыйы кызыл-тастың 400 га шөлүнүң страхование камгалалының керээлерин чарып алганнар. Чөөн-Хемчик кожуунда Роберт Кара-Сал кызыл-тастың 50 га, арбайның 10 га шөлүнүң когаралдан камгалалының керээзин чарып алган. Тараа культураларының страхование камгалалын чорудар талазы-биле ажыл уламчылап турарын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының чер ажыл-агый килдизи дыңнаткан.
Көдээ ажыл-агыйга агрострахование камгалалын хоойлу-дүрүм талазы-биле улам-на сайзырадып турар. Чер ажылын чорударынга кыска хуусаалыг чээлилер (кредит) алырының бир негелдези агрострахование камгалалының керээзин чарганы апарып болур. Бо негелдени көдээниң ажыл-ишчилерин агрострахование камгалалын кылдыртырынче ыйыдыышкын кылдыр көрүп болур-даа болза, алызы барып черле ажыктыг болур чадавас.
Ш.МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен четкизинден алган.
"Шын" №52 20245 чылдың июль 13
