ААС-КЕЖИК ДЕП ЧҮЛ ОЛ?
Кыдат философ Конфуций бо айтырыгга мынчаар харыылаан: «Сени хүлээп, билип турар болза, ол аас-кежик-тир, а сеңээ ынак болза, улуг аас-кежик-тир, бодуң ынак болзуңза, ёзулуг аас-кежик-тир”.
Аас-кежикти кым күзевес боор. Чырык чер кырында кижи бүрүзү аас-кежикти ала-чайгаар-ла дилеп чоруур. Кижи бүрүзүнүң аас-кежикке хамаарыштыр бодалы, билиишкини аңгы-аңгы. Кижи бүрүзү ажы-төлүнге аас-кежикти сеткилинден күзеп чоруур. Ынчалза-даа ажы-төлүвүстүң аас-кежии чүдел дээрзин билбейн баар бис. Чүге дээрге бистиң аас-кежиивис көңгүс өске чүүлде бооп болур. А бичии улустуң аксының-кежии өске чүүлде-даа боор.
Аас-кежикти йөрээл сөстерге сагындырып, аас белээн сөңнээри чугула. Аас белээ эң-не үнелиг белек деп тывалар билир. Аас-кежик деп чогум чүл ол? Соовуста өзүп орар салгалывыс аас-кежик дугайында чүнү билирил? Бо айтырыгга харыыны дилээри-биле Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга ортумак школазының психолог башкызы Чодураа Күжүгет уругларга “Аас-кежиктиг чуртталгаже чаңгыс базым” деп солун кичээлди эрттирген.
– Чодураа Көшкен-ооловна, амгы шагның аныяк-өскениниң сайзыралынга болгаш иштики делегейин “байыдарынга” интернет четкизиниң ролю улгаткан дээрзи чажыт эвес. Ооң кадында өөредилге программаларында чаа эртемнер болгаш темалар, класстан дашкаар кичээлдер дыка солун апарган. Чамдыкта, бодаарга, оларга бистен чүү-даа херекчок-даа ышкаш сагындыра бергилээр. Силерниң дуржулгаңардан алгаш көөрге, амгы үениң ажы-төлү ада-иелери, башкылары-биле кандыг теманы улуг сонуургал-биле чугаалажыксаар апарган ирги?
– Ийе, шын эскерип тур силер. Үениң өскерлип турары-биле өөредилге программазы, ном-дептер, материалдар дээш черле бүгү чүүлдер чаарттынып турар. Уругларның билир чүүлдери хөй. Ынчалза-даа бо үениң уругларының кандыг-даа чүүлге сонуургалдыын, чаа чүүлдер билип алырынче чүткүлдүүн демдеглээр-дир мен. Ажы-төл-даа, ада-иелер-даа, башкылар-даа кижиниң иштики сагыш-сеткили эң-не күштүг деп чүвени медерей берген. Кижи чүрээнден бүгү чүвени билип эскерип, бүзүрээр болза, каяа-даа чедиишкинниг болур деп билип турар апарган. Ынчангаш уруглар чуртталганың утказының болгаш кижиниң иштики сайзыралының дугайында темага хөлчок ынак дээрзин эскерип чоруур мен.
– Ажык кичээл эрттирерде, чүге аас-кежик дугайында тема шилип алган силер, башкы?
– Чүге дээрге кижиниң чырык чер кырынга чаяаттынып келгени дээрге-ле ол аас-кежик-тир. Амыдыралда, ажыл-агыйда, өг-бүледе кол черни аас-кежик ээлеп турар, чүге дээрге ол кол өзек. А өөреникчилер-биле аас-кежик дугайында чугаалажырга, эмин эрттир чиик болгаш солун болганын демдеглеп каайн.
Кичээлдиң сорулгазы – аас-кежиктиг, эки чуртталга чүгле кижиниң бодундан хамааржыр деп чүүлдү уругларга билиндирери, уругларның сагыш-сеткилин байыдып сайзырадыры, чуртталгага ынакшылче, чараш чүүлдерже сонуургалды оттурары.
– Уругларның билиишкиннери янзы-бүрү болур боор аа?
– Баштай өөреникчилерден “Аас-кежик деп чүл? Аас-кежиктиг кижи деп кымыл?” деп айтырыглар салып чугаалашкан бис. Уруглар дыка чаптанчыг болганнар, шупту идепкейлиг киришкен. Амгы өзүп орар салгалдың кайы хире сайзыраңгайын шак бо кичээлден көрдүм. Аас-кежикти уруглар колдуунда чараш чуртталга, ада-иези чанында, өөрүшкүлүг чурттап чорууру деп билип турар. Ол, шынап-ла, шын.
– А силернии-биле, аас-кежик деп чүл, башкы?
– Кижи чырык чер кырынга «кижи» кылдыр төрүттүнүп келгени дээрге-ле, ол эң-не улуг, өртээ турбас белек, аас-кежик ол болур. Ынчангаш делегейде бо хүнде чурттап чоруур кижилер шупту аас-кежиктиг-дир. Чүге дээрге олар кижи кылдыр төрүттүнгеш, амыдырап-чурттап чоруур-дур.
– Уруглар-биле чугаа үезинде силерни эң-не сонуургаткан чүүл чүү ирги, Чодураа Көшкен-ооловна?
– “Кижи бир-ле дугаарында чуртталгада кымга ынак болурул, уруглар?” деп айтырыг салырымга, уруглар колдуунда шупту авазынга, ачазынга, тодаргайлаарга, өг-бүлезиниң кежигүннеринге, эң-не чоок улузунга ынак болду. А шын харыы “кижи бодунга ынак болур”. Чүге? Чүге дизе ава кижи кижини чаяагаш, кым деп адап каан-дыр, ол кижиге ынак, ол кижи дээш чурттаар, а ол дээрге кижи боду-дур. Кажан кижи бодунга ынак, чуртталгага сонуургалдыг, чараш мөзү-бүдүштүг болур болза, ада-ие, кады төрээннер, башкылар, эш-өөр, тодаргайлаарга, кижини долгандыр турар шупту улус кижиге ынак болур. Бодунга ынак, бодун хүндүлеп били- ри – аас-кежиктиг чуртталганың чажыт дүлгүүрү ол. Чүге дизе бодунга ынакшып билбес кижи, өске кижилерге ынак болуп шыдавас.
Кичээл чүгле чугаа-биле кызыгаарланмаан дээрзин сагындырайн. Уругларга янзы-бүрү шилилгелиг оюннарны, тренингилерни эрттирери чугула. Бо удаада кичээлимге “Бир эвес ...” деп оюнну ойнаттым. Ооң кол утказы болза «Бир эвес мен үнүш болур дээн болзумза, кандыг үнүш болур мен» база “Бир эвес дириг амытан болур болзумза, кандыг дириг амытан болур мен” деп домактарны кижи бүрүзү улаштыр бижиир. Оюннуң харыызы мындыг: ине бүрүлүг үнүштер болгаш азыг диштиг дириг амытаннар таваржы берген болза, ол кижилер бодунче кичээнгей салып, шүгдүнүп көөрү күзенчиг. Аажы-чаңында бир болза ажыныычал, бир болза карбаң дээш оон-даа өске багай чүүлдер бар бооп болур. Уругларның бодалдары янзы-бүрү болган, шуптузун сайгарып чугаалашкан бис. Эскерген чүүлүм – оларның иштики делегейи дыка “бай-дыр”.
– Эрттирген кичээлиңерни салган сорулгазынга четкен деп санаар силер бе, башкы?
– Ийе, чүге дизе шилип алган темам база чиик болган деп бодаар мен. Уругларның чүнү билип алганын түңнеп тура, бот-боттарындан чүнү өөренип ап турарыл. Кандыг ажыктыг чүүлге өөренип алган мен дээш бодун анализтээр. Эртен эрте оттуп келирге, чанында эң-не эргим кижилер кымнарыл. Бөгүн эки чүнү кылдым, эртен мени чүү манап турарыл дээн ышкаш айтырыгларны уруглар-биле чугаалаштывыс. Амыдыралда болуушкуннарны болгаш бар байдалывысты база сайгардывыс. Чырык чер кырынга чурттап чорааш, эш-өөрлүг, дөргүл-төрелдиг болуру аас-кежик ол деп чүүлдү уруглар билип алган.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
