А.С. Тойлунуӊ «Бойдус шаӊнаан чаяалгам-дыр» шүлүүнге үнелел
Айлаӊмаа Тойлунуӊ «Сүзүүм болган шүлүктерим» деп баштайгы ному «Бойдус шаӊнаан чаяалгам-дыр» деп шүлүү-биле ажыттынар.
Ол школачы чылдарында-ла уран чүүлге сонуургалдыг, шүлүктеп, ырлап самнаарынга ынак чораан. Ачазы Тойлу Сюрюнович бот-тывынгыр композитор, хөгжүмчү, шүлүк чогаадыр болганы-биле өг-бүлениӊ ажы-төлү дөгерези тус-тус салым-чаяанныг болган. Бай-Тал ортумак школазынга тыва дыл, чогаал башкызы Бакмаа Салчаковнаныӊ удуртулгазы-биле уран чүүл бөлгүмүнге чогаал теориязыныӊ баштайгы билиглерин ап, чоорту «Мөӊгүлек» чечен чогаал каттыжыышкыныныӊ кежигүнү болган.
Айлаңмаа Салчаковна Улан-Удэниӊ Культура институдунче дужаап тура, авазы аарый бээрге, оозун ара каап, иезин азырап карактаар үүле онаашкан. Ооӊ соонда авазыныӊ сүмези-биле эмчи мергежилин шилип алган.
Чонум эмнээр чолдуг ишти кылып чоруур,
Чогум шилээн мергежилим ол-ла болгай…
«Чогаал бижиир эртемим чок, шыны херек,
Чогаадыры – бойдус шаӊнаан чаяалгам-дыр…
Чечен чогаал төөгүзүнден алгаш көөрге, эмчи мергежилдиглер чогаалчылар арбын. Орус чогаалчылардан Владимир Дальды, Антон Чеховту, Викентий Вересаевти, Михаил Булгаковту, Василий Аксёновту, Фёдор Угловту, Григорий Горинни; тыва чогаалчылардан Михаил Дуюнгарны, Эдуард Мижитти (Томскуга эмчи институдунга өөренип чораан), Октябрь Туӊ-оолду, Анна Ламажааны, Бады-Байыр Тараачыны, Зоя Доӊгакты; алтайлардан Байрам Суркашевти; якуттардан Валентин Егоровту, Иннокентий Винокуровту (Тагус); Алтай крайдан юморист Станислав Танковту, казахтардан Зеин Шашкинни(казах Чехов); кыргыстардан Токтоболот Абдумомуновту (кыргыс драматургияныӊ үндезилекчизи, классик), даштыкы чогаалчылардан Артур Конан Дойл, Сомерсет Моэм, Фридрих Шиллер, Франсуа Рабле болгаш өскелерни-даа адап болур бис.
Үстүнде эмчи мергежилдиг чогаалчыларны адаан сорулгам чүл дизе олар дүн-хүн дивес чымыштыг ажылдап-даа чораан болза, делегейге сурагжаан чогаалдарны арттырып, литература төөгүзүнге балалбас исти арттырып кааннар. Ынчаарга бистиӊ бөгүнгү маадырывыс – шүлүкчүвүс Айлаӊмаа Тойлу Иркутск хоорайга фармацевт мергежилин чедип алгаш, хөй чылдарда чонунга бараан болуп, кадык камгалал шугумунда ажылдап чоруур.
Орус улустуӊ үлегер чугаазында «Шоодай иштинге шивегей чажыртынмас» дижир. Ооӊ-биле дөмей, Айлаӊмаа Салчаковна шүлүктерин бижип, солун-сеткүүлге парладып чоруур.
Угаанымга сөстер дизии болганчок-ла
Угулза дег чуруттунуп, ушта чүткүүр…
Бо одуругларда ёзулуг шүлүкчү кижиниӊ «аарыыныӊ» им-демдектери көстүп турар. Ооӊ эрээ-хилинчээ каш-каш хонуктар, айлар ишти үргүлчүлеп, бодал боттанып (бажы, хол-буду, хөрээ, ишти-хырны) кээр. А чамдык бодалдар хенертен кире дүшкеш, каш минута дургузунда төрүттүнүп-даа кээр. Олар хуусаадан эрте төрүттүнген чаштар дег шил иштинге чедир быжар апаар, автор (авазы азы ачазы) ону хоюглап, эде-хере тыртары ол.
Бодалдар ушта чүткүүр деп метафора база онза. Мында шүлүкчүнүӊ мээзиниӊ иштинде азы көксү-хөрээнге боттанган дириг бодалдыӊ чуртталгаже чүткүлүн чараш бижээн.
Утпаанымны чинчилер дег дизип оргаш,
Уштап-баштап, шүлүк кылдыр бижий бээр мен…
Мында «утпаадымда» деп сөс чүнү сөглеп турарыл? Кижи бир кижиден дыӊнаан чүүлүн уттуп ап болур. Ынчаарга, шүлүкчү чечен чогаал делегейи-биле харылзаалыг, кижилер биле октаргайныӊ харылзаазын тудуп олурары билдинер. Ооӊ сагыжынга бир-ле бодал бир-ле хүн кире дүжер, ону бижиири – ооӊ чаяалгазы.
Бодалдарны чинчилер дег дизип оргаш деп деӊнелге база анаа эвес. Ооӊ ада-иези ус-шевер, хол куруг олурбас чораан. Уруу дааранырындан эрткеш, сөстер дизип олурары бо.
Сеткилимни оттурупкан одуругну
Сегириптер ынак чепсээм демир-үжүүм
Сымыранган, даажы чок үнү-биле
Сыыладыр тода бижип, дузалажыр…
Шүлүкчүнүӊ ынак чепсээ – демир-үжүү – ооӊ дузалакчызы. Сыылады, тода бижиири дээрге ама саазынга чүгле чараштыр бижиири эвес, а бодалды номчукчуга билдингир кылдыр бижиири болбайн аан. «Сегириптер» деп эпитет мында ук кылдыныгныӊ ында-хаая эвес, а үргүлчү болуп турары билдинер.
Чедимчелиин номчуп, көрүп үнелей бээр,
Четпестерин сүме кадып, чемелей бээр,
Чогаатканым шүлүктерге үнелел бээр
Чолум тудуш чонум дээштиӊ бижип чорууйн.
Шүлүктүӊ төнчү строфазында лириктиг маадыр чону-биле харылзаалыг, номчукчуларыныӊ деткимчезин ап, чалгынналып чоруур дээрзи билдинер. Ол дээш ам-даа улам хей-аът кирип, чогаал ажылын уламчылаарын бижээн.
Айлаңмаа Тойлунуӊ «Сүзүүм болган шүлүктерим» деп баштайгы номунда шүлүктери онзагай, тускай сырынныг. Оларда солун уран-чечен бодалдар, ажыдыышкыннар бар: «чуртталгам сен – аптарам сен», «аас-кежик хөрээң долу чорзун», «дүжүм дести», «иези дег бир-ле хүндүс куспактап аар// ие черниң арыг боорун күзевес бе», «тавангайын хүннүӊ дээртип базып чоруур // таан чараш черин чүге бокталдырар»; «күскү бүрү хөөрээрге-даа»; «частып келген маӊган аккыр бурган чечээ»; «быжырымчы ынакшылы күштүг чорза»; «ожук-паштыг өг-бүле», «ожуктуӊ үш дажы ышкаш төлдеривис // одувусту өшпес кылдыр чүшкүрүпкен»; «чүрээвистиӊ ханызындан: «Ынак бис» – деп // чүглендирип, бөгүн сеӊээ сөглеп тур бис»; «сеткилимниӊ чылыын, чырыын сиӊирип каан// сеӊээ сөӊнээн хевим күштү хайырлазын»; «баскан черге чараш изиӊ арттырып чор»; «частыӊ чараш чечектелген үезинде // чаяаттынган сүлде-сүзүүӊ салдары бе…// чогаадыкчы, кижилерге кичээнгейлиг // чолдуг чараш чуртталганы чурттап чор сен…
…Дүвү хат дег боралгактар оюп эртпейн,
Дүвүрелдер хөрээмейни шыва алза,
Дээр адам, ие черим, оран-таӊдым
Дидимненир, бүзүрелдиг күштү сөӊнээр.
Ынчангаштыӊ кижи болган салымымга
Ынак-тыр мен, күдүк базып мөгеер мен.
Ыры-шүлүүм, чүреккейим дыӊзыг согуун
Ынаныштыг чуртталгамга сөӊнексээр мен.
(«Сөӊнеп чор мен»)
Ниитизи-биле алырга, Айлаӊмаа Салчаковнаныӊ чогаадыкчы үнү хөнүгүп, тускай аянын тып, тыва шүлүкчүлерниӊ одуруунда чыскаалыпкан деп дидими-биле түӊнеп болур бис.
/ Меӊги ООРЖАК, шүлүкчү, башкы.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
