Кызыл хоорайда Комсомольская биле Красноармейская кудумчуларының белдиринде буступ дүжер чыгаан хөй квартиралыг барак бажың бар. Тыва национал чогаалдың үндезилекчилери чогаалчылар эрткен 100 чылдың ортаа үезинде бо бажыңга чурттап, аңаа чогаадыкчы сеткил-хөөн хайнып, ол шагда “Чогаалчылар бажыңы” деп чоннуң адап турганы ооң ханазында ак мрамор тураскаал самбырада алдынналчак өңнүг бижимел херечилеп арткан. Ону чаартпайн келгенинден ол бижимел безин балалыр чыгаан.
Бо бажыңны чогаалчы Степан Сарыг-оол кагбайн, чүрээниң сөөлгү согуунга чедир аңаа чурттап каан. А чогаалчының өөнүң ишти Мария Черноусова-Сарыг-оол база бо бажыңда квартирага чуртталгазының сөөлгү хүнүнге чедир чурттап, тыва литератураның национал эртинези “Аңгыр-оолдуң тоожузу” романның болгаш өске-даа кайгамчык солун, ханы уткалыг чогаалдарның автору Степан Сарыг-оолдуң чогаадыкчы чоруун, чогаалчы адын мөңгежидер дээш, назы-хары «кызыл-хүнней» берген-даа болза, бодунуң шаа-биле хөй чүүлдерни кылып чораан.
Мария Черноусова-Сарыг-оолдуң бижээни «Воспоминания о друге» деп ному 1999 чылда чырыкче үнген. Мария Давыдовнаның күжениишкиннериниң түңнелинде тыва чогаалдың Степан Сарыг-оол аттыг күрүне шаңналын доктааткан турган. Ам ол шаңналды тывыспастаан. Мария Давыдовнаның ачызында Тываның улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң парлаттынмаан чогаалдары чырыкче үнген, чогаалчының амы-хууда бижимел өнчүзү, эт-севи-даа, идик-хеви безин тоо быдарап, үениң болгаш кижилерниң тоомча чок чоруунга ис чок тоглай бербээн. Хөй кезии камгалаттынып арткан.
Мария Давыдовна дириг чоруур үеде ооң улуг эвес, үш бичежек өрээлдиг квартиразы Степан Сарыг-оолдуң музейи ышкаш апарган деп ону көрген кижилер чугаалаар чорду. Тыва чогаалдың үндезилекчилери чогаалчылар С.А. Сарыг-оол, С.Б. Пюрбю, А.А. Пальмбах, О.К. Сагаан-оол, Б.Д. Хөвеңмей чурттап турган бо чаңгыс каът барак бажың тыва чогаалдың музейи апаарын Мария Давыдовна күзеп, чогаал болгаш культура-биле харылзаалыг албан черлеринге барып, оларның удуртукчулары-биле ужуражып, бодунуң саналдарын киирип чораан. Ооң күзели амга чедир бүтпээн.
Амыдырал-чуртталгазында хөйнү көрген, аар-бергени, ажыг-шүжүгнү-даа шыдажып эрткен тыва эр биле орус уругну чогаал доңнаштырып каан.
Мария Давыдовна алыс боду черле Тыва чурттуг. 1941–1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының соонда Москвага педагогика инстудунга өөренип тургаш, студент кижи акша-көпеек ажылдап алыр дээш, солуннарга болгаш өске-даа парлалга черлеринге штаттан дашкаар корреспондентилеп ажылдап чораан. Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ге 1944 чылда каттыштырыпкан соонда-даа, Тываның төлээ чери бооп артып калган, Воровск кудумчузунда төлээ черинче душ болуп кире дүшкеш, Мария Черноусова аңаа Степан Сарыг-оолга ужуражы берген. Аныяктар ол-ла хевээр улам чоок таныжып, сагыш-сеткилин билчип эгелээннер. Владимир Оскал-оол удурткан тыва цирк бөлүүнүң оюнун көрүп, ол үеде тыва оолдар, уруглар өөренип кирген өөредилге черлеринге барып турганнар. Оларның дугайында материалдарны Мария Черноусова бижип, “Тувинская правда” солунга чырыткан. Ооң бижээн чүүлдерин Степан Сарыг-оол тыва дылче очулдургаш, “Шын” солунга, Степанның тыва дылга бижээн чүүлдерин Мария орус дылче очулдургаш, “Тувинская правда” солунга парладып турганнар. Оларның сагыш-сеткили дөмей хөөннерлиг дээрзи шак ынчаар билдине берген.
Чогум-на бо хөөн “Аңгыр-оолдуң тоожузу” орус дылга чырыкче үнеринге дыка салдарлыг болган. Ооң сөс эдертир очулгазын Мария Давыдовна кылгаш, Степан Агбаанович тоожунуң орус дылга үнеринге дадагалзап турда-ла, “Молодая гвардия” ном үндүрер черге чедирген. “Аңгыр-оолдуң тоожузу” орус дылга “Повесть о светлом мальчике” деп аттыг үнерге, бо тоожуну ол үениң тыва чогаал критиказы эки деп үнелеп эгелээн. “Аңгыр-оолдуң тоожузу” баштай тыва дылга парлаттынарга, эрги тыва амыдырал-чуртталга дугайында чогаалдың херээ чүл, ону кым билбес боор, шоолуг эвес чогаал-дыр дээн хөөн ынчан чавырылган. Ооң дугайында Степан Сарыг-оол “Аңгыр-оолдуң тоожузунуң” дугайында бодунуң демдеглелдеринде бижип каан.
1948 чылда Марияның согур-шөйүндүзү хенертен чарлып аарааш, эмнелгеге эмнедип чыдырда, Сарыг-оол аңаа ужуражыр дээш чеде бээрге, киирбээн. Кайывыс-даа Тыва чурттуг бис, Мария Черноусова мээң кадайым-дыр деп Степан Сарыг-оол эмчилерни мегелээш, Марияны ажаап-тежээп турган. Чогум-на эмнелгеге Сарыг-оол Марияга “Кайывыс-даа өскүс-чаңгыс-тыр бис, салым-чолувусту доңнаштырып алыылы” — деп чугаалаан. Ынчан олар кайызы-даа баштайгы өг-бүлелерин өлүм-чидим уржуунда чидирген турганнар. Мария Давыдовна биле Степан Агбаанович хөй чылдар дургузунда чаңгыс чогаадыкчы болгаш амыдыралчы сеткил-хөөннүг чурттап келгеннер.
Ат-алдарлыг эр кижиниң чанынга угаанныг херээжен чоруур деп чугаа бар. Тываның улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң чанынга чораан ындыг херээжен кижи Мария Давыдовна Черноусова-Сарыг-оол.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, чогаалчы.
“Шын” №27 2024 чылдың апрель 10
