РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯЗЫНЫҢ НИИТИ ӨӨРЕДИЛГЕЗИНИҢ ХҮНДҮЛҮГ АЖЫЛДАКЧЫЗЫ, РОССИЯНЫҢ ЧОГААЛЧЫЛАР ЭВИЛЕЛИНИҢ КЕЖИГҮНҮ, ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ УЛУСТУҢ ЧОГААЛЧЫЗЫ МАРИЯ АМЫН-ООЛОВНА КҮЖҮГЕТ ТЫВА ЧОГААЛ БАШКЫЛААШКЫНЫНГА, ТЫВА ЧОГААЛДЫ САЙЗЫРАДЫРЫНГА БОДУНУҢ УЛУГ ҮЛҮҮН КИИРГЕН КИЖИЛЕРНИҢ БИРЭЭЗИ.
Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң филология факультедин 1980 чылда дооскаш, Барлык, Тээлиниң 1 дугаар, Ак-Довурактың 2 дугаар школаларынга тыва дыл болгаш чогаал башкылап чораан. 1997 чылдан Тываның күрүне университединге тыва аас чогаалын, тыва литератураның төөгүзүн болгаш литературлуг краеведениени башкылап ажылдаан.
Мария Күжүгеттиң Тываның күрүне университединге тургусканы Тыва литература музейи Сибирьниң дээди өөредилге черлеринде чүгле дың чаңгыс музей. Бо музейниң чанынга аныяк чогаалчыларның “Сорунза” чечен чогаал каттыжыышкынын Мария Амын-ооловна организастааш, ону хөй чылдар дургузунда удуртуп, амгы үеде чогаадыкчы ажылы билдингир апарган аныяк авторларны чогаал делегейинче эдертип киирген.
Тываның күрүне университединге башкылаары-биле чергелештир Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер черге редакторлап, Национал школа хөгжүдер институтка эртем ажылдакчызынга ажылдап турган. Тыва Республиканың школаларынга тыва национал литератураны 5, 6, 8, 9 класстарга башкылаарының “Тыва чогаал” өөредилге номун тургузарынга киришкен. Тываның күрүне университединиң филология факультединиң студентилеринге тыва чогаалды болгаш тыва литературлуг краеведениени башкылаарының «Литературлуг чурт шинчилели», «Тыва литературага эртем-шинчилел ажылдары», «Тыва литературада уран-чечен очулга» өөредилге-методиктиг номнарның автору. “Тыва литератураның төөгүзү” үндезин эртем ажылының бирги томун ажылдап тургузарынга киришкен. Славян чоннарның шажын-чүдүлге эртинези “Библияны” тыва дылче очулдурар бөлүктүң составынга ажылдап, бодунуң үлүүн киирген.
Мария Күжүгет «Сактыышкыным чадаганы», «Салымымның кавайы», «Анайжыгаш», «Хайыра», «Сеткилим орбазында», «Чуртталганыӊ чуузазы», «Идегел», «Бүрү болгаш мен», «Дүӊгүр ыры», «Салым таӊмазы» чечен чогаал номнарының автору. Тыва улустуң мерген философчу угаан-медерелин илереткен чеди одуруглуг шүлүктерни бижип, тыва шүлүк тургузуунче “Чеди одуруг” хевирни киирген.
Бүгү чуртталгазын, угаан-медерелин, сагыш-сеткилин, эртем-билиин тыва дылга болгаш литературага чүмү-биле бараалгаткан башкы болгаш чогаалчы Мария Амын-ооловна Күжүгеттиң башкы ажыл-чорудулгазынга болгаш чогаалчы салым-чаяанынга тураскааткан “Сакты бердим, өңнүктерим” деп эртем-шинчилел конференциязын Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилели, Тываның улустуң башкызы Регина Бегзи аттыг ТР-ниң өөредилге сайзырадыр болгаш билиг бедидер институду, ТР-ниң Өөредилге яамызы, “Республиканың школа-интернады тыва кадет корпус” күрүнениң бюджет өөредилге чери октябрь 31-де, Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде, организастап эрттирген.
Эртем-шинчилел конференциязының ады кылдыр Мария Күжүгеттиң “Сакты бердим” деп шүлүүнүң сөөлгү одуруун алган.
Аяңгатым, аалым-чуртум,
Ада-ием, дуңмаларым,
Өдек чокту өдекшиткен
Өшкү, хой деп эртинемни,
Чыдын чытпас коданчывыс
Чыкпак боттуг Агбарны-даа,
Шагдан тура чанынга баар
Чараш суук ак хадыңымны,
Сайзанактап ойнап өскен
Сайлыг хемим унун база,
Өгбелерниң ыдык дижир
Өөвүс үстү Хам-Дыт дээш
Чүрээм-биле ужуу чаңгыс
Чүү барыл – дөгерезин,
Часты манаан аңгыр куш дег,
Сакты бердим, өңнүктерим.
Эртем-шинчилел ажылының конференциязынга Тываның шупту кожууннарындан тыва дыл болгаш чогаал башкылары, республиканың библиотекаларының эртем-шинчилел ажылдакчылары, чогаалчылар, композиторлар, ыраажы артистер, уран чүүл ажылдакчылары, дыл болгаш чогаал шинчилекчилери эртемденнер киришкен. Оларның аразында Россияның алдарлыг артизи, Тываның улустуң артизи Анзат Куулар, Тываның улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, композитор Алёна Йомужап дээш өскелер-даа база бар болган.
“Сакты бердим, өңнүктерим” деп эртем-шинчилел конференциязының ажылын Россияның Чогаалчылар эвилелиниң Тыва регион салбырының баштаар чериниң даргазы Николай Куулар ажыдып тура, бо конференцияны организастап эрттиргени Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгеттиң чогаадыкчы салым-чаяанынга, тыва литератураны хөгжүдеринге ооң киирген үлүүнге, башкы ачы-хавыяазынга ооң өөреникчилери, студентилери чораан башкыларның, аныяк чогаалчыларның, эш-өөрү чогаалчыларның, Мария Амын-ооловна-биле кады чогаадыкчы ажылдап чораан композиторлар, ыраажылар, артистер дээш өске-даа уран чүүл ажылдакчыларының мөгейии деп демдеглеп, эртем-шинчилел конференциязы чогаалчы болгаш башкының дугайында чаа билиишкиннерни биске бээр деп чугаалаан.
“М.А. Күжүгеттиң амыдыралының болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының Тываның төөгүзү-биле холбаазы”, “Шүлүкчүнүң допчу намдары болгаш чогаадыкчы өнчүзү”, “М.А. Күжүгеттиң поэзиязының темазының болгаш хөөннериниң онзагайы”, “Тываның Күрүне университединде Литература музейи тыва литератураның болгаш тыва чогаалчыларның чогаадыкчы өнчүзүнүң шыгжамыры”, “Өзүп орар салгалдың делегейже көрүжү хевирлеттинеринге Мария Күжүгеттиң чогаадыкчы болгаш амыдыралчы өнчүзүнүң салдары” дээш өске-даа угланыышкыннарлыг темаларга ниити саны чээрби ажыг лекцияларны эртем-шинчилел конференцияның киржикчилери номчаан. Чижээлээрге, чогаал шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Уран Доңгактың “Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгет”, Игорь Көшкендейниң “М.А. Күжүгеттиң чуртталгазы болгаш чогаадыкчы чоруу культура адырында”, ТР-ниң алдарлыг журнализи Лара Хомушкунуң “ Тываның улустуң чогаалчызы М.А. Күжүгеттиң үнү массалыг информация чепсектеринде” деп лекцияларны номчааннар.
Эртем-практиктиг конференция үезинде Мария Күжүгеттиң сөзүнге бижээн ырылар чаңгыланып турган. Аялгазын композитор Алёна Йомужап бижээн “Барыын-Хемчик чуртумну” деп ырыны Ай-Суу Моңгуш ырлаарга, конференцияның киржикчилери дыңзыг адыш часкап үнелээннер.
“Сакты бердим, өңнүктерим” деп эртем-шинчилел конференциязының киржикчилериниң лекцияларында Мария Күжүгеттиң чогаадыкчы ажылындан аңгыда, тыва литература, чогаалчылар дугайында чаа чүүлдер хөй болган. Олар тыва чогаалчылар, чогаалдар дугайында билиглерни улам байыдары чугаажок. Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгеттиң чогаадыкчы ажылынга тураскааткан эртем-шинчилел конференциязын эрттиргениниң утка-шынары-даа, сорулгазы-даа ол.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
