Тыва Республиканың Чазааның 2022 чылда кылып чоруткан ажылының дугайында отчётту сайгарып чугаалажыры кожууннарда болгаш сумуларда ам-даа уламчылавышаан. Ол чүгле эрткен чылда Чазактың ажыл-чорудулгазын сайгарары, ону үнелээри-биле кызыгаарлаттынмайн, а моон соңгаар республикага, кожууннарга, сумуларга кылып чорудар ажылдарны тодарадыры болгаш чаа сорулгаларны тургузары апарган.
Тыва улустуң үлегер домаанда ышкаш “Саглы дег хову, сагыш ышкаш чүве” кайда боор. Чүге дээрге чүгле 2022 чылда хамаанчок, а оларның ырак мурнунда-даа үеде планнаан, ынчалза-даа янзы-бүрү чылдагааннар-биле бүтпейн барган ажыл-херектер, Тываның Чазааның эрткен чылда ажылын сайгарып чугаалажып турда, база катап көдүрлүп келгилээн. Кандыг-ла-бир чылдагааннар-биле шөйлү берген ажыл-агыйжы “кудуруктарны үзе шавар” ужурга республиканың амгы удуртулгазы таваржып турар. А олар дээрге совет үеде “колхоз” аргазы-биле туттунган школаларны, эмнелгелерни септээри, электри шугумунуң чагыларын солууру дээш оон-даа өске...
Тыва Республиканың Чазааның 2022 чылда ажыл-чорудулгазын Эрзин кожууннуң сумуларынга сайгарып чугаалажып турда, “хоочураан” айтырыгларны тус черниң чурттакчылары база катап көдүрзе-даа, кол-ла чүүл – республиканың Чазааның шалыпкын болгаш билдилиг удуртулгазының түңнелинде ажыл-агыйда, амыдырал-чуртталгада чаартылгаларны Эрзинниң чурттакчы чону чөптүү-биле бедик үнелеп турары.
БАЙ-ДАГ
Эрзин кожууннуң чурттакчы чонунга Тыва Республиканың Чазааның 2022 чылда ажыл-чорудулгазының отчёду-биле таныштырылганы болгаш сайгарылганы ажылчын бөлүк Бай-Даг сумудан эгелээн. Чазактың отчёду-биле тус черниң чону массалыг информация чепсектеринден таныжып алганы илдең болган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның болгаш Чазактың ажыл-чорудулгазын Бай-Даг сумунуң чурттакчылары республика деңнелинге “эки”, харын-даа мырыңай “кончуг эки” деп чөптүү-биле үнелевишаан, суму чергелиг чидиг айтырыгларны көдүргеннер.
Тываның кадык камгалалының хоочуну Мая Чамзы Бай-Даг суурга чаа фельдшер-акушер пунктузун тудуп, ажыглалга кииргенин, “Эзирлер уязы” биче спорт залды 2023 чылда тудар деп турарын демдеглээш, суурнуң кудуктарын немей тудар, электри шугумун чаартыр ажылдарны саадатканын шүгүмчүлээн.
Бай-Даг суурга кудуктарны немей кылыр ажылдың саадаанын ТР-ниң одаар чүүл болгаш энергетика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Куулар акшаландырыышкынның чедишпезиниң чылдагаанын тайылбырлааш, 2023 чылда бир кудукту, дараазында 2024 чылда база бир кудукту кылырын, суурда электри шугумун чаартыр ажылдар бо чылын эгелээрин дыңнаткан.
Тыва Республиканың Чазааның 2022 чылда ажыл-чорудулгазының отчёду-биле таныштырылга болгаш сайгарылга чоруп турган Бай-Даг суурнуң Культура бажыңының апрель айда безин соогу бо объектиге септелге ажылдарын дарый чорударының чугулазын сагындырып турган. Ону база тус черниң чону көдүрген.
Чүгле Бай-Даг суурда эвес, а Эрзин кожуунда ниитизи-биле берге айтырыг – интернет харылзаазының оожуму болгаш кошкаа. Эң ылаңгыя башкыларны интернет харылзаазының багай шынары дыка дүвүредип турар. Дүрген болгаш күштүг интернет харылзаазы чокта школаларга өөредилгени амгы үениң негелделеринге дүүштүр чорудары берге.
МӨРЕН
Бо сумунуң чурттакчы чону Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның болгаш Чазактың 2022 чылда ажыл-чорудулгазын “эки”, харын-даа мырыңай “кончуг эки” деп үнелеп, моон соңгаар улам чедиишкинниг ажылдаарын күзеп турар.
Мөрен суурда эң чидиг айтырыг – школаның чаа бажыңының тудуу. Бо школаның совет үеде туткан, эргилээн бажыңнарын күрүнениң хайгаарал органнарының негелдези-биле бузуп каапканындан өөреникчилер школаның арткан бажыңынга сыңмастаан. Ындыг чылдагаан-биле школада бар амгы үениң бедик технологияларлыг дериг-херекселдерин өөредилгеге долузу-биле ажыглаар арга чок болуп турар. Ол дериг-херекселди ажыглаарынга интернет харылзаазының оожуму болгаш кошкаа база дыка шаптыктыг.
Кайы-даа суурнуң, школаның төөгүзүнүң дириг херечизи, төрээн чуртунга ынакшылдың, патриотчу чорукка кижизидилгезиниң база бир кол төвү – музей. Мөрен школазынга дыка эки чурт-шинчилел музейи ажылдап турган. Өөредилге класстарынга өрээлдер чедишпезиниң хараазында ол музейни ыңай-бээр көжүрүп, складтарга шыгжап турган чылдагаан-биле ооң кончуг үнелиг болгаш ховар экспонаттарының чамдыызы үрелип баксыраан, чамдыктары шуут читкен. Ооң дугайында Мөрен школазынга барык бүгү назынында ажылдаан башкы Светлана Допчут, хоочун башкы Чечен Дензин олар аажок хомудап чугаалап турду.
Мөрен суурга чаа фельдшер-акушер пунктузун тудуптарга, ооң амгы үеде бажыңын школаның музейинге дамчыдып бээрин республиканың кадык камгалал сайыдының оралакчызы Орлан Ондар сүмелээн. Культура, өөредилге, кадык камгалалы дээш өске-даа албан черлериниң бажыңнарынга күрүнениң хайгаарал органнарының негелделери бар болгай. Бир эвес Өөредилге болгаш Кадык камгалал яамылары дугуржуп аптар, күрүнениң хайгаарал органнары чөпшээрептер болза, оон чүү үнүп болур ирги?
Орлан Ондарның сүмезинге күш-ажылдың хоочуну Чечекмаа Сади каттышкан. Мөрен суурга совет шагда туттунган, амгы үеде кагдынган, ээн турар бажыңнарны ажыглаарын хоочун саналдаан. Чижээлээрге, Культура бажыңының чанында контора бажыңы. Кагдынган бажыңнарның документилериниң чогу-биле оларны септээр, ажыглаар аргазы чок деп даргаларның тайылбырын хоочун сагындыргаш, бир эвес дарга-бошкалар ылап-ла кызымак ажылдаар болза, оларны тывар азы катап тургузар, кагдынган бажыңнарны ажыглалга катап киирер аргазын кезээде тып болур деп бодалын хоочун илереткен. Ооң бодалында үндезин-не бар.
Мөрен школазының чаа бажың-балгадын тударының айтырыын Ш.Д. Ооржак дарга үезинде тус черниң чону көдүрүп турганын санал-онал берген эштер сагындырып, ажы-төлдүң өөредилге-кижизидилгезинге чугула бо объектиниң тудуун үр үе дургузунда шөйүп келгенинге таарзынмаанын илередип турганнар.
Ажылчын бөлүктүң кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы К. Даваа, ТР-ниң одаар чүүл болгаш энергетика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Куулар акшаландырыышкын чедишпезиниң, федералдыг программаларга киржириниң нарыны, республиканың бодунуң акша-хөреңгизи нарын байдалдыын тайылбырлап, Мөрен школазының чаа бажың-балгадын чоокку чылдарда тудар дээш, республиканың удуртулгазы, аңаа хамаарылгалыг яамылар бар-ла арга-хорганы ажыглап, кызып ажылдап турарын чугаалааннар.
Эрзин – Мөрен аразында автоорук септелгезин база тус черниң чурттакчызы көдүрген. Орук-транспорт сайыдының оралакчызы Д.А. Хангай Эрзин – Мөрен дээш кожуунда өске-даа оруктарда үрелген участоктарның септелгезин чер эрий бээрге эгелээрин чыылган чонга дыңнаткан.
Эрзин кожууннуң Бай-Даг, Мөрен дээш өске-даа сумуларында чидиг социал-экономиктиг айтырыглар бар, оларны шиитпирлээр талазы-биле ажыл чоруп турарын чурттакчы чон көрүп, билип, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле республикада көскү чаартылгалар моон-даа соңгаар шуудаарынга кижилер идегеп турары ТР-ниң Чазааның отчёду-биле таныжылга үезинде илдең болган.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #ТываныңЧазаанда #Тыва #ЧазакОтчеду #Эрзинкожуун #Байдаг #Мөрен #Өөредилге #Школа
