Ноябрь 2-де Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга дүктен хеп кылып турар дизайнерлерниң «Тыва – Дүк – Фест» деп I регионнар аразының фестиваль-мөөрейиниң болгаш V республика чергелиг “Чонар-даш – 2023” деп өзүп олурар даш чонукчуларының мөөрейиниң түңнелдерин үндүрген хемчег болган.
Фестивальдың түңнелдерин үндүрер байырлыг кезээниң мурнунда театрның фойезин долдур мөөрей киржикчилериниң хол-биле кылган ажылдарының делгелгези болган.
Фестивальдың кол организакчызы, сенатор Дина Оюндан болган хемчег дугайында сонуургап, ус-тывыш ажылын федералдыг деңнелге чедир канчаар деткип болурун айтырган бис:
– Үш хонук дургузунда уламчылаан фестивальды федералдыг чергелиг мөөрейлерниң жюри кежигүннери, профессионал эксперттер көргеш, бистиң республикавыста дүктен хол-биле кылып турар ус-шеверлерниң ажылын бедии-биле үнеледи. Ол ышкаш 5–8 класстың сургуулдарының чонар-даштан сиилбип кылган ажылдары 9–11 классчыларның ажылдарындан безин ажып турарын эскердилер. Оон аңгыда, кадыының байдалы-биле кызыгаарлыг арга-шинектиг уругларның кылган ажылдары оларны шуут кайгатты. Демдеглексенчиг чүүл, чамдык оолдар чүгле мөөрейлерге киржир дээш эвес, а даш чонар сонуургалын салбайн, профессионал мергежилдиг болурун чедип алыр сорулга салып турары өөрүнчүг. Мөөрейниң кол-ла сорулгазы база ол-ла болгай, бо ховар мергежилди уламчылаар аныяктарны деткиири.
Бо фестивальдың жюри кежигүннериниң бирээзи РФ-тиң Үлетпүр болгаш садыг-саарылга яамызының Чиик үлетпүр бүдүрүлгезиниң департаментизиниң төлээзи Анна Максимова кирип турар. Ооң холунда туткан папкаларының аразында сертификаттарны көрдүм. Ол дээрге уран чогаадыкчы ус-тывыш ажылын деткиири-биле мастерлерниң кылган ажылынга информастыг үделгени чорудары-дыр. Чонга делгеми-биле федералдыг деңнелге тарадып, садып-саарарынга дуза болур. Ылаңгыя даштан дүрзүлер сиилбип чонар уран чүүл үлетпүр бүдүрүлгезинге канчап-даа хамаарышпас, чаңгыс кижиниң тускайлаң ажылы болганда, мастерлерниң кылган ажылдарын федералдыг чергелиг шөлдерге садып-саарар бизнести хөгжүдери-биле даш чонукчуларын деткиири чугула. Даштан продукцияны хөй-хөйү-биле бүдүрүп үндүрери болдунмас-даа болза, мастерлерниң ажылдаарынга бүгү-ле эптиг байдалдарны тургузар ужурлуг бис — деп, Дина Оюн тайылбырлады.
Фестивальдың аалчызы, жюри кежигүнү, “Алтай войлок” деп чоннуң ус-тывыш ассоциациязының удуртукчузу Айсура Таханова:
– Бо фестивальга жюри кежигүнү кылдыр чаладып келгеш, баштайгы хүнде Тыва төпке кидистен бөрттер кылырынга мастер-классты эрттирдивис, дараазында хүнде Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң сургуулдары-биле база ажылдадывыс. Түңнел хүнде фестиваль киржикчилериниң хол-биле кылган ажылдарының делгелгезин көргеш, магададым. Бо-ла делгеттинген ажылдар аразында эскертингир чүүл, ук-төөгүден өгбелериниң кылып чораан уран чогаадыкчы ус-тывыжын уламчылап турары дыка онзагай-дыр. Алтайлар, тывалар төөгүден бээр көшкүн амыдыралдыг төрел аймак чоннар болгай бис. Дүктен кидисти өгбелеривис кылып чораан. Бо делгелгеде бистен ылгалдыг чүүл, мастерлер кадыг хой дүгүнден хол-биле янзы-бүрү ажылдарны кылып турар-дыр. Бис колдуунда хойнуң чиңге дүгүн ажыглап турар бис. Ол ышкаш эң-не онзазынган чүүлүм — чонар-даштан сиилбип кылган ажылдар. Даштан мындыг чараш, нарын чүүлдерни сиилбип кылып турары, чонар-даштың “хүлүмзүрүү” – ус-тывыштың дээди чадазы деп санаар-дыр мен. Ниитизи-биле тыва чондан өөренип алыр чүүлдер хөй-дүр деп түңнел үндүрдүм.
Регионнар аразында эртип турар бирги фестивальдың деңнели бедик болганын ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар демдеглээн:
– Мурнуку чылдарда эрткилээн чонар-дашка тураскааткан фестиваль-мөөрей-биле чергелештир бо чылын дүктен кылыглар база немежип келген-дир. Фестиваль-мөөрейниң түңнел хүнүнде делгелгеде хөй мастерлер ажылын делгээн, ылаңгыя кидистен хол-биле кылган ажылдарны сонуургадым. Кидис кылыр ажыл бичии када Тывага ара соксай берген турган болза, ам ону катап сайзырадып, хөй аңгы ажылдарны ус-шеверлеривис кылып эгелээни дыка эки-дир.
Ол ышкаш чонар-даштан сиилбип кылган ажылдар делгелгеде база бир кол черни ээлеп турар. Мында хууда коллекциязын безин улус салып эгелээн-дир. Ол дээрге, мастерлерниң ховар ажылдары кайнаар-даа чиде бербээн, ам-даа чоннуң бедик үнелелин, сонуургалын оттуруп турарының бадыткалы. Чижээ, делгээн хууда коллекциядан лама башкының овур-хевирин даш чонукчузу мастерниң 1970 чылда сиилбип кылган ажылын дыка сонуургадым.
Экономиктиг талазын алгаш көөрге, дүктен кылган продукцияны сайзырадыр дээр болза, бүдүрүлге цехтери, завод-фабрика тудар апаар, бо талазы-биле ажылды канчаар уштап-баштаарының дугайында чогуур деңнелде чугаалажып турар. А даш чонары дээрге, колдуунда уран чүүлге хамааржыр ховар мергежил болуп артып каар. Ол тыва чоннуң өгбелерден дамчып келген улуг эртинези деп үнелээр мен — деп, Чазак Даргазының оралакчызы чугаалады.
Делгелге киржикчилериниң аразында школаларга күш-ажыл башкылап турган шеверлерниң ажылы шынарлыг болуп турарын чыылганнар эскерген. Оларның бирээзи Мөңгүн-Тайгадан Адыгжы Аракчаа:
– Хөй чылдар дургузунда школага күш-ажыл башкызы болуп ажылдап тургаш, өөреникчилеримниң ыяштан чазаан ажылдарын шак мындыг делгелгелерге 2018 чылга чедир салып, киржип турган бис. Бо делгелгеде киржикчилер хөй-даа болза, угланыышкын аайы-биле аңгылап кааны эптиг-дир. Бодум хуумда чонар-даштан кылыгларны сонуургадым.
Ийи чыл бурунгаар Бай-Тайганың чонар-дажынга дөмей хүрең өңнүг чымчак дашты Мөген-Бүрен девискээринден тыпкаш, ону өөреникчилерим-биле чазап шенээн мен. Чүгле бустуучалы кончуг болган. Таптыг экспертиза эрттирип бээр болза, оон кандыг-даа нарын хевир-дүрзүлерни чонуп болур чорду. Ам бо күстен тура пенсияже үнгеш, чазаныр ажылымны уламчылап эгеледим. Ыяш дазылындан чазаан падар аяктар болгаш өске-даа ажылдарымны мында делгеп салдым. Сонуургаар улус хөй болду. 90 муң рубль-биле чазаныр станок садып алырымга, чамдык кезектерин ам-даа немей садар болган, ону бүдүрүп алзымза, чазаныр ажылымны шуудадып, ажылдаар сорулгалыг мен – деп, ол чугаалады.
Делгелгеге көскү черни Хээлиг Тулуштуң чонар-даштан сиилбип кылган ажылдарының хууда коллекциязы элээн. Ол боду “Чонар-даш – 2023” мөөрейниң жюри кежигүннериниң бирээзи:
– “Чонар-даш – 2023” мөөрейниң муниципалдыг чадазынга Тываның 14 кожууну, 2 хоорайындан 360 ажыг уруглар киришкен. Оон шилиттинген 60 кижи Кызылга кээп, Президентиниң кадет училищезинге үш хонук чурттавышаан, дыка солун чараш ажылдарны доозуп шыдаптылар. Оларга аңгы культурлуг программаны база организастаан. Мен бодаарымга, бо уруглар аразындан келир үеде билдингир даш чонукчулары үнүп кээри илдең-дир.
Бодум чонар-дашты алдындан үнелиг тыва чонувустуң эртинези деп санаар мен. Ынчангаш хууда коллекцияны чыып чоруур ужурум-даа ында. Коллекцияны 1990 чылдарның төнчүзүнден чыып эгелээн мен. Амгы үеге чедир 90 ажыг ажылды чыып алган мен. Бөгүн 26-зын делгедим. Оларның аразында даш чонукчузу Хертек Мижит-Доржунуң 1970 чылда кылган “Лама” деп ажылын чыылганнар кончуг сонуургаар болду. Ол ажыл дугайында меңээ бистиң улуг даш чонукчувус Хеймер-оол Донгак чугаалаарга, улус холундан садып алган мен.
Амгы үеде даш чонукчуларын деткиир айтырыг чидиг көдүртүнүп турар. Мастерлерниң кылган ховар ажылдарын музейлер, Культура яамызы садып алыры-биле көрдүнген чарыгдал статьязы турар болза эки деп бодаар мен. Амдыызында ындыг деткимче чок болганы-биле, хууда коллекция чыып турар улус колдуунда садып ап турар. Оон аңгыда, делегейде кайда-даа чок тускай чонар-дашка аңгы музейни, оода-ла галереяны Тывага ажыдып алыр болзувусса, чонувусту-даа, келген аалчыларны-даа хаара тудар база бир солун чер апаар деп бүзүрээр мен. Оон аңгыда, бистиң даш чонукчуларын деткиири-биле “Тыва Республиканың алдарлыг даш чонукчузу” деп күрүне чергелиг атты база тургузары күзенчиг-дир – деп, Хээлиг Ирбен-оолович даш чонукчуларын деткиксээн күзелин тайылбырлады.
Республика чергелиг беш дугаар болган уруглар аразынга даш чонарынга мөөрей киржикчилерин үш аңгы бөлүк аайы-биле аңгылаан: 5–8 класстар аразынга, 9–11 класстар, кадыының байдалы-биле кызыгаарлыг арга-шинектиг уруглар. Сөөлгү бөлүктүң киржикчилериниң аразындан Кызылдың 18 дугаар школазының сургуулу Дуйнхор Монгуш тиилекчи болган. Амдыызында чаа эгелеп чоруур-даа болза, чонар-даштан дөрт ажылды сиилбип кылган. Мөөрейге чаанны даштан чонуп кылган. “Чонар-даш-биле ажылдаарга, бир-ле тоолчургу оранче аян-чорук кылып чорупкан ышкаш, дыка солун. Мен даш чонарын ам-даа уламчылаар мен. Мени өөредип каан башкым Алим Хертекке четтиргеним илередир-дир мен” – деп, мөөрей тиилекчизи чугаалаан.
Ол хүн театрның фойезинге 8 аңгы угланыышкынныг: даштан, ыяштан, кештен, дүктен, кидистен, демирден, сөөктен болгаш национал идик-хеп талазы-биле 500 ажыг хол-биле кылган ажылдарын 130 ажыг мастер делгээн. “Чүү-даа бар, чүгле кижи караа чок” деп, улус бир чүве хөөреткенде ынча дээр. Шынап-ла, делгелгени далаш чок көрген болза, ховар чараш чүүлдерни оон тып ап болур. Чүгле ол хүн театрның сценазынга фестивальдың тиилекчилерин илередир байырлыг кезээ болгаш дизайнерлерниң дүктен кылган эң-не дээре дээн шилиттинген ажылдарының көргүзүү уламчылааны-биле бүгү чүве буу-хаа, дааш-шимээнниг, далаш эрткен. Фестивальдың номаниация аайы-биле тиилекчилери тус-тузунда шаңналдарны алган. Оларны санап бижиир болза, солун арны чедишпес. Тывага бир дугаар болуп эрткен «Тыва – Дүк – Фест» фестиваль-мөөрейниң тиилекчизи Чадаанадан дизайнер Долаана Монгуш болган.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ болгаш авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №84 2023 чылдың ноябрь 4
