Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурунуң хоочуннар болгаш кадыы кызыгаарлыг хамаатыларның бажың-интернадында 155 кижи күрүнениң социал ачы-дуза хандырылгазын ап турар. Оларның 80-и – психоневрологтуг салбырда, 42-зи – чыдар салбырда, 33-ү – хоочуннар салбырында эмнедип, чурттап турар. Оларның аразында арга-шинээ кызыгаарлыг, кылаштап шыдавас улус саны 44, оларның 2-зи – психоневрологтуң салбырда.
2022 чылда “Демография” национал төлевилел шугуму-биле 80 олуттуг ийи чаа объектини психоневрологтуг салбыр кылдыр ажыглалче киирген. Ону “Өлчей” КХН айыткан хуусаа ёзугаар бүрүнү-биле тудуп дооскан. Ийи чаа корпус амгы үениң негелдези ёзугаар шүмнеттинген: видеохайгаарал, өрт айыылын баш удур медеглээр сигнализация, эмчилер база социал ажылдакчылар өрээли, күш-культура, массаж кабинеттери, чемненир болгаш дыштаныр өрээл дээш оон-даа өске.
Хоочуннарны болгаш аарыг-аржык хамаатыларны ажаап-тежээри-биле ук албан черинде 110 ажылдакчы хаара туттунган. Эмчи сестралары болгаш санитар ажылдакчылары ээлчег ёзугаар 4 хонук болгаш-ла, ажылынче үнүп турар.
Кыс улустуң чыдар салбырының эмчи сестразы Оксана Биче-оол 15 чыл психоневрологтуг салбырда ажылдап турар. Ооң чугаалап турары-биле, ында хөй кезиинде амыдырал-байдалының аайы-биле шизофрения аарыындан аарып турар 40 херээжен хамаатыны хайгаарап турар. Психоневрологтуг салбырда чурттап турар 40 эр база 40 херээжен хамаатылар Авыйгандан 2008 чылда көжүп келген. Оксана Биче-оолдуң дыңнатканы-биле, олар күзүн-чазын аарыыр үелерлиг, эм-таңның ачызы-биле эмчи сестралары чогуур деңнелди тудуп, ажылдап турар. Аар-берге эмнер ап турар улуска эки шынарлыг чем чугула херек, ынчангаш оларны хүнде 5 катап эки шынарлыг чем-биле хандырып турар. Ол ышкаш эмнээшкинниң янзы-бүрү хевирлери – парафин, чиңнээшкин, массаж, күш-дамыр сайзырадыр мергежилгелер дээш оон-даа өске чогуур эмнээшкиннерни чурум ёзугаар ап турар. Аргажок берге байдалга таварышкаш, аарып турар хамаатыларны Шагаан-Арыг болгаш Кызыл хоорайларның эмчилеринге хынадып, бадылаан эмнээшкин ёзугаар эмнеп турар.
2022 чылда чаа эмнелге амбулаториязының оран-савазын ажыглалче кииргенин барымдаалааш, эрги оран-саваны Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы Хайыракан суурнуң хоочуннар болгаш инвалидтер бажың-интернадының өнчүзүнче дамчыткан. Ону декабрьда инвалидтер хүнүнүң декадазының үезинде реабилитация салбыры кылдыр ажытканын интернаттың удуртукчузу Чойганмаа Канчыыр-оол дыңнаткан. Амгы үеде суг оңгары, соок суг сордурар насозу, суг канализациязы белен, серизин септеп доозуп турар. Ол ышкаш иштики септелге ажылдары арткан. Аңаа чүгле интернаттың чурттакчылары эвес, а тускай шериг операциязынга балыглаткан дайынчы оолдарның болгаш республиканың чурттакчыларының кадыын быжыглаар салбыр болур дээрзин ол демдеглеп турар.
Чайгы үеде хоочуннарның болгаш инвалидтерниң кадыкшылын эм-дом шынарлыг аржаан суг-биле экижидер сорулгалыг Сенек аржаанының чоогунда 24 кижиге таарыштыр интернаттың эрес-кежээ коллективи боттарының күжү болгаш эптиг-демнии-биле 4 өгнү тип тургускан. Ында 7 хонуктуң путёвказынга дыштанылга программазын коллективтиң командазы ажылдап кылган. Кадык камгалал яамызының диетолог эмчизиниң тургусканы менюзунда тыва чемнерни киирип, баш удур бадылаан чурум ёзугаар чем-биле хандырып турар.
Аарыг кижи чүгле корпус иштинге эвес, а ажык агаарлыг черге база эмнээшкинни алыры чугула. Кижи бойдустуң төлү болганда, ооң-биле чоок болуру, ол ышкаш өске кижилер-биле кожа-хелбээ аралажып чорууру чугула дээрзин Чойганмаа Канчыыр-оол демдеглеп турар.
Шажын, мөзү-бүдүш, сагыш-сеткилге хамаарышкан культурлуг хемчеглер дузазы чокка эмнээшкин долу эвес болуру билдингир. Аарыг-аржык хамаатыларны бут кырынга тургузары – харыысалгалыг ажыл. Хайыракан суурнуң хоочуннар болгаш инвалидтер бажың-интернадының удуртулгазы Улуг-Хем кожууннуң автономнуг албан чери “Эне-Сайның” удуртукчузу Эдуард Самбуу-биле дугурушкан керээ ёзугаар хоочуннарны болгаш инвалидтерни бассейнге эжиндирип, дыштандырып турар.
— Бистиң ажылывыстың кол сорулгазы – хоочуннарның болгаш инвалидтерниң кадыкшылын дадыктырары. Кижиниң кадыкшылы эки деңнелдиг болур болза, узун назылаар. Чонунга бараан болуру – чолдуң экизи дижир. Улуг назылыг өгбелеривиске болгаш кадыы кызыгаарлыг хамаатыларга ачы-буян чедирери кол сорулгавыс – деп, Чойганмаа Канчыыр-оол чугаалаан.
Сенек аржаанынга чайгы дыштанылга үезинде түр үениң турлаан июнь 23-тен эгелеп ажыткан. Ында 6 аңгы черден үнүп турар аржааннар бар:
1 дугаары – карак аарыгларының аржааны. Эртен, дүъште база кежээ каракты аржаан-биле домнаар.
2 дугаары – ижин-баар, чигир, кеш аарыгларын эмнээр, кешти аныяксыдар. Аржаанны өрээл температуразынга чылыдып алгаш ижер.
3 дугаары – сөөк-даяк, хан базыышкынының болгаш нерви системазының аарыгларынга, могап-шылаан хоочураан аарыглыг кижилерге дузалаар. Кылаштап шыдавас, чыдар аарыг улуска бут кырынга туруп келиринге дузалаар.
4 дугаары — хан-дамыр, чүрек аарыгларынга болгаш артрит, артроз, синовит аарыгларынга дузалаар.
5 дугаары – кадык деңгелин быжыглаар, янзы-бүрү вирустарга белен-селен алыспазынга дузалыг. Кадыкшылды аныяксыдар шынарлыг.
6 дугаары – боостаа, ижин-хырын, чигир аарыын, цистит, аллергия, херээженнер аарыын, цирроз, бүүректер дажын, организмде шлактар, хоралыг бүдүмелдер арыглаарынга, балыг-бышкын эмнээринге дузалаар.
Сенек аржаанының чоогунга чайгы дыштанылга турлаанга июнь 24-тен тура август айны төндүр аржаанга кадыкшылын быжыглап, дыштанып болур. 1 путевка-биле 7 хонук дургузунда дыштаныры көрдүнген.
Аржаан чоогунга чайгы турлагга кадыкшылын быжыглап, эмненип турар психоневрологтуг салбырның пациентизи Сюзанна Монгуштуң байырлыг ажыдыышкын хүнүнде бижээн шүлүүнден ооң өөрүшкүзүн, өөрүп четтиргенин дараазында бижээн одуругларындан номчуп ап болур.
Алиса ДОНГАК.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
Секпереңгей сергек Сенээм
Ачы-дуза, буяннарлыг
Амыр-менди, камгалаачал,
Аарыг-аржык, муңгаралды
Арыглаптар амыр Сенээм.
Амыдырал-чуртталгада
Ажы-төлдер, арат-чонну
Аарыг чокка кадык кылдыр
Айдызаан дег эмнеп каар-дыр.
Ооң онза дузазында
Оолдар, кыстар, амытаннар,
Чимис, каттар, ыяш-даштар,
Чергелештир өзүп, мандыыр.
Өзүп турар салгалдарны
Өөрүшкүлүг эки кылдыр
Арыг аржаан аартап ишкеш,
Амырадып, сергедип кээр.
Аржаан-биле чемненгештиң,
Аштап-суксап, хинчектенмес
Суксун хандыр, хырын долдур
Секпередир семиртип каар.
Ал-бодум чуртталгамда
Арга-сүме кадып чоруур,
Аажок ынак аржаанымга
Аргаланып алыр-дыр мен.
Ынаныштыг аржаанымга
Ынакшылым сөглеп четпес.
Чуртталгага ынаам хайнып,
Чедиишкинниг апаар-дыр мен.
Аарыгларга дузалажыр
Аажок ынак Сенээм сеңээ,
Арат-чонум, ажы-төлүм
Аалдап, моорлап чедип кээрлер.
Сюзанна Монгуш
“Шын” №47 2023 чылдың июнь 28
