ҮСТҮҮ-ХҮРЭЭ – XX ЧҮС ЧЫЛДЫҢ ЭГЕЗИНДЕН ТУРА АМГЫ ҮЕГЕ ЧЕДИР ТЫВАДА КАДАГАЛАТТЫНЫП АРТКАН ЧАҢГЫС-ЛА ХҮРЭЭ БОЛУП ТУРАР.
Ол дээрге Совет эвилелиниң девискээринге Даа кожууннуң нояны Хайдып Үгер-дааның дилээ-биле чоруткан төвүт архитекторнуң тускай дүрүмнери-биле туттунган чаңгыс-ла хүрээ болур. Үстүү-Хүрээ Тываның девискээринде эң-не улуг шажын комплекизи турган. Ооң удуртукчузу Лопсан Чамзы-камбы тус черниң чурттакчызы чораан. Ол бир дугаар Пандито Камбы-лама болган. Бистиң республикада бо чылын Пандито Камбы-ламаның институдунуң тургустунганындан бээр 105 чылын демдеглеп турар.
Үстүү-Хүрээ 1905 чылдан 1907 чылга чедир Даа кожууннуң чагырыкчызы Буян-Бадыргының эгелээшкини-биле туттунган. Ол эңгиин-даа, шажынчы-даа эртемни Үстүү-Хүрээге алган. Хүрээниң тудуун тускай сорулгалыг чаладып келген тибет лама Кунтан Римпочениң төлевилели болгаш удуртулгазы-биле кылган. Ол ышкаш аңаа кыдат шеверлер база киришкен.
1913 чылда Буян-Бадыргы Үстүү-Хүрээниң удуртукчузу-биле кады Николай II хаанче Тываның Российжи империязының протекторадының адаанче хүлээп алыр кылдыр дилег чагааны бижээн.
Тыва Республиканың күрүне архивиниң медээлери-биле алырга, 1929 чылда Үстүү-Хүрээге 470 лама ажылдап турган. 1937 чылда Үстүү-Хүрээни бузуп каапкан. Ынчалза-даа оран-саваны бүрүнү-биле бузары болдунмаан. Ооң дойдан кылган бедик ханалары хевээр арткан. Аңаа ажылдап турган ламаларны репрессиялаан, чамдыызын адып каапкан.
1959 чылда бузулган хүрээниң чанынга тейлээшкин өө турган. Хүрээниң сөөлгү ламазы арткан сарыг шажынчы дериг-херекселдерни Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинге белек кылдыр дамчыдып берген. Оларның чамдыызын ук музейниң сарыг шажын залындан көрүп болур.
1983 чылда Москваның архитектору Вилля Емельяновна Хаславская төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдарының дугайында медээлер чыыр программа дузазы-биле Үстүү-Хүрээниң бузундуларын тып алган. Дараазында чылын Үстүү-Хүрээ Тываның камгалалдыг тураскаалдарының даңзызынче киргеш, РСФСР-ниң архитектуразының тураскаалының эрге-байдалын алган. Ынчангаш ону ала-чайгаар-ла эде кылып, чаартыр ужурлуг. 1992 чылда Вилля Хаславская Үстүү-Хүрээни чаартып кылыр төлевилел-сметалыг документацияны белеткээн. Ол-ла чылын XIV Чырыткылыг Далай-Лама Тывага кээп чорааш, Үстүү-Хүрээниң бузундуларын көргеш: “Бо хүрээниң чулазының чалбыыжы ам-даа өшпээн-дир” – деп, чугаалаан.
1999 чылда бир дугаар “Үстүү-Хүрээ” дириг хөгжүм болгаш чүдүлгениң ачы-дуза фестивалы болуп эрткен. Ооң кол сорулгазы Үстүү-Хүрээни катап тургузарынче чоннуң кичээнгейин хаара тудары болган. 2007 чылда Үстүү-Хүрээ чоогунга Манджушри субурганының ажыдыышкынының үезинде Буян Бадыргыны болгаш Тыва Арат Республиканың өске-даа күрүне ажылдакчыларын агартырының дугайында чарлыкты байырлыг байдалга номчаан.
2008 чылдың май 23-те Россияның Маадыры Сергей Шойгу символ болур дашты салгаш, Үстүү-Хүрээниң чаа оран-савазының улусчу тудуунуң эгезин салган. Ол тудугну доостурунга чедир хайгаарап, чылдың-на хүрээге барып чедип турган.
Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының медээлери-биле алырга, 2012 чылдың июль 23-те Үстүү-Хүрээниң чаа оран-савазының байырлыг ажыдыышкынынга республиканың чурттакчылары болгаш келген аалчылар 10 муң ажыг кижи киришкен.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №49 2024 чылдың июль 3
