Тес-Хем чурттуг эвес-даа болзувусса, аныяк-чаш чылдарывыста аңаа чурттап, өөренип, ажылдап чораанывыс биске эки сагыш-сеткилдиң сактыышкыны. Ыраккы 1959 чылдар үезинде бистиң ада-иевис бо кожуунга көжүп келгеш, райпо организациязынга үре-түңнелдиг ажылдааннар. Ачавыс машина-техника сайгарар болгаш, гаражтан «үнместээн», авам Кызылдың аъш-чем комбинадынга кондитер мергежилдиг ажылдап турган, ынчангаш маңаа хлеб быжырыкчылап ажылдай берген.
Самагалдайның пекарнязының эргелекчизи Анна Бабичева турган. Берт-Даг суурга пекарня туттуна бээрге, авамны ынаар эргелекчилээр кылдыр чоруткан. «Принять на работу в совхоз «Тес-Хем» в качестве зав. маслодельным отделением» дээш, 1963 чылдың 6 айның 24-түң хүнү-биле совхоз директорунуң хол үжүүн салган авамның күш-ажылчы дептеринде төөгүлүг бижик бар. Моон алгаш көөрге, Берт-Дагга пекарня ажыттынган үези ол болуп турар.
1960 чылдарга чедир Тывага колхозтар турган, а Тес-Хем районга бир дугаар совхоз тургустунган. Мурнунда Ленин аттыг колхозту «Тес-Хем» совхозу кылдыр эде адап, тургусканы ол. Совхозтуң бир дугаар директору Чадамба Хүрең-оолович Ооржак. Ол ынчан Ак-Эрикке колхоз даргалап турган. Алыс боду Барыын-Хемчик чурттуг, кедергей ак сеткилдиг, ажылгыр дарга деп ачамның чугаазын сактыр-дыр мен. Ол дарганың оглу адазының изин изеп, сөөлзүреди чажында ойнап өскен суурунга, «Тес-Хем» совхозунга директорлап ажылдады. Наксыл-оол Чадамбаевич Бай-Тайгага, оон Кызыл кожууннуң чагырыкчызы болуп ажылдады.
Тес-Хемден 1968 чылдың чайынында Кызыл хоорайже көжүп чоруткан бис. Ачам база-ла техника-биле «хүрежип» Кызылдың автосептелге заводунга слесарь-моторист болуп ажылдап чорду. Бистиң хеймеривис Лида ынчан Самагалдай школазының 3-кү, Витя 9-ку класстарны доосканнар. Менден бичии дуңмам Наташа 8 класс соонда, Кызылга өөрени берген турган.
Бистиң өг-бүлевистиң төөгүзү Тес-Хем-биле аажок сырый харылзаалыг апарган. Авам Норбу Унгууевна Ховалыг 1925 чылда, ачам Канчыыр-оол Анай-оолович Донгак 1923 чылда Херемеге төрүттүнген болгаш, «Кашпал оглу мен!» деп чоргаарланыр кижи. Мен ада-иемниң дун оглу мен – 1946 чылдың январьда Элегеске төрүттүндүм. 1941 чылда, фашистиг Германия ССРЭ-же халдаан үеде, Тываның Чазаа тускай доктаал үндүрүп, аңдарттынмаан кур черлерге далган-тараа ажаап, Совет Шеригге дузалаары-биле кыйгы салырга, баштайгыларның санында 18 харлыг «Кашпал эзири» Канчыырбай, 16 харлыг Демир-Суг кызы Норбу төрээн өдээнден чоруткаш, Элегеске ажылдай бергеннер. Авам бодунуң харынга 1 чыл немеп алгаш, фронтуже баар изиг күзелин илередип, билдириишкинни чаңгыс эвес удаа киирген. Ачам база-ла.
Авамның акызы Ховалыг Хая оглу Аракчаа эки турачыларның санынче киргеш, фронтуга Ровно дээш тулчуушкунга 1942 чылда маадырлыы-биле өлген. Дайын чылдарында Элегес сумузунга С.Тока аттыг күрэконом ажыттынган турганы ол: тараа тарааш, ооң дүжүдүн ССРЭ чонунга дузаламчы кылдыр чорудуп, ажылчын тылды кедергей дээн бедик деңнелге тургузуп, ополчен отрядының командири кылдыр Тес-Хем чурттуг Карыма деп шеригжини томуйлаан. Совхозтуң баштайгы директорунга Кижиир-оол Шалыкты томуйлаан. Шалык Ойтпак оглу бодунуң үезинде кедергей шудургу, бурунгаар үзел-бодалдыг аныяк эр чораан. Хомду дайынының соруктуг маадыр киржикчизи база кижи. Ооң хөрек-тураскаалын Кызылда Маадырлар аллеязында 7 дайынчының аразында ажы-төлдери база тес-хемчилер мөңгежиттилер. Кижиир-оол дарга бистиң даайывыс Нордуп-оол Кыргыстың (Нордуп-оол Михаил Оруспаевич) катты болган. Ооң уруу Көк (Лариса) Кижиир-ооловна эге класстар башкызы чораан.
ТӨӨГҮ-БИЛЕ КАДЫ
1973 чылда амыдыралым аайы-биле Тес-Хемче эглип кээп, Берт-Дагга күдээлеп, Кимаа Алотовна Аракчаа-биле улуг совет күрүневис дүшкүжеге, «тоо-быдаргай» 1990 чылдарга чедир чурттап келдивис. Ол черле садыг шугумунга ажылдап чораан, дооскан эртеми-даа ол. Улуг угбазы Ким кат-ием, Коопай Лааович каттым совхозка хөй чылдарда ажылдаан хүндүлүг садыгжылар.
Ававыстың: «Ачаң ышкаш, МТМ-ден үнместеп каар кижи-дир сен аа, оглум!» — дээн чугаазы меңээ улуг шаңнал. Ачамның Берт-Дагга ажылдап чораан чылдарында совхозтуң машина-техниказының байдалы бедик турган деп бодалымны сактып чору мен. Үрелген болгаш септелге негеттинер кезектерни ачам удаа-дараа кылып, чогаадып, бүдүн районну кезип чоруп, ажылды хожудаңгай болдурбазы-биле бүгү билиг-мергежилин угландырып чораан.
Эрзин-Тести эргий кезип каапкан механик ачам ооң кедергей чараш бойдус-девискээрин, чаттылган чыжыргана дээш кат-чимизин аныяандан, а ажы-төлү, бис, чажывыстан мага хандыр тынып, амзап-четтирип, чуртсуна берген бис. Тес-Хемниң чонунуң хүндүлээчел чаңын, уран чүүл, спорт талазы-биле мурнуку одуругда санаттынып чоруурун онзагайлап, бурунгу Тываның баштайгы найысылалы Самагалдай адын сыкпайн чоруурунга чооргаарланмас аргавыс чок. Берт-Даг суурга Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Чүргүй-оол Намгаевич чурттап чораан болгай. Алыс чурту Барыын-Хемчик. Кедергей-ле шалып акый ол! Холундан папказын черле салбас, адак-бышкаа чиик, контора биле ажыл-агый организациялар аразында, суурнуң ужу-кыдыында бо-ла халып чоруур, ажылынга бердинген шудургу кижилерниң бирээзи.
Ачавыстың чугаазындан сактырывыс болза, бистиң ырак-чоок төрел-дөргүлүвүс база чаңгыс чер чурттуглары болур тускай эртемниг кижилер аңгы-аңгы чылдарда Эрзин-Тес девискээринге ажылдап чорааннар: ветеринар Тамара Чаш-ооловна Норбу, потребкооперация ажылдакчызы Борис Шомбулович Лама, Оолчугаш Тулушович Кара-оол, Доок Натпитович Сат, райпо секретары Карашпай Бидиилей угбай, композитор Солаан Кыргысович Базыр-оол, совет-партия удуртукчуларының бирээзи Наталья Балчыыр-ооловна Тыртык-Кара дээш өскелер-даа.
Совет үеде кожууннар аразынга социалистиг чарыш нептерээн турган. Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң шилчип чоруур Кызыл тугун тес-хемчилер чаалап ап турган чылывыс-даа турган. Ында бөдүүн ажылчын ада-иевистиң болгаш мээң база үлүг-хуум бар деп сактып чоруурум дээрге өөрүшкү, улуг сеткил ханыышкыны. Ол үелерде арат-чон кедергей шудургу ажылдаар чораан: мурнакчы чүүлге ынак, эрес-кежээ, чүүден-даа чалданмас, ак сеткилдиг, оюн-баштак-биле ажыл-херектерни эчизинге чедирип күүседир.
Владимир, Лидия ДОНГАКТАР.
Чуруктар авторнуң архивинден.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29
